Forma hasłowa

Formy hasłowe są wyróżnione graficznie (większą czcionką i pogrubieniem) i uszeregowane w kolejności alfabetycznej. W e-zeszycie próbnym hasłami są wyrazy uznane przez Tadeusza Lehra-Spławińskiego (Element prasłowiański w dzisiejszym słownictwie polskim, w: Studia historyczne ku czci Stanisława Kutrzeby, t. 2, Kraków 1938, s. 469–481) za dziedzictwo prasłowiańskie w języku polskim i zaliczone przez niego do grupy A. ŻYCIE DUCHOWE CZŁOWIEKA podzielonej na pięć podgrup:

1. władze duszy i uczucia,
2. niektóre pojęcia oderwane,
3. czynności psychiczne człowieka,
4. właściwości psychiczne,
5. funkcje psychofizyczne.

O wyborze tej grupy zadecydował jej charakter: jest to zbiór zamknięty i jednorodny pod względem znaczeniowym, zawiera różne części mowy (rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki i przysłówki). Ze względu na liczbę osób biorących udział w projekcie ograniczono się jedynie do opracowania haseł na litery od A do Ś (dodatkowo wiedza, wola i zły). W sumie opracowano 152 hasła.

W główce hasła zachowujemy nazwy w postaci odnotowanej przez T. Lehra-Spławińskiego z uwzględnieniem wszystkich podanych przez niego informacji dotyczących znaczenia („prawy” (rectus)) i formy nazw (np. „korzyć (się)”, „duchow(n)ny” czy „(przy)wyknąć”). Odrębnymi hasłami są homonimy, które oznaczamy cyfrą rzymską umieszczoną po wyrazie hasłowym.

Informacja gramatyczna

Podana pod wyrazem hasłowym informacja gramatyczna zawiera:

1. Określenie części mowy: rzeczownik, przymiotnik, czasownik, przysłówek, dla rzeczownika podawane są informacje dotyczące rodzaju (męski, żeński i nijaki) oraz w wypadku singularia tantum i pluralia tantum kategorii liczby, dla czasownika formą hasłową jest bezokolicznik, dla przymiotnika – forma rodzaju męskiego;
2. Informacje o przynależności formy hasłowej do deklinacji/koniugacji prasłowiańskiej i deklinacji/koniugacji polskiej. Podstawę podziału na deklinacje/koniugacje prasłowiańskie stanowi przyrostek tematyczny.

Deklinacje prasłowiańskie:

• -o- tematowa,
• -jo- tematowa,
• -ŭ- tematowa,
• -a- tematowa,
• -ja- tematowa,
• -i- tematowa,
• -n- tematowa,
• -r- tematowa,
• -s- tematowa,
• -t- tematowa,
• -ū- tematowa.

Koniugacje prasłowiańskie:

• I -o-//-e- tematowa,
• II -no-//-ne- tematowa,
• III -jo-//-je- tematowa,
• IV -i- tematowa,
• V atematyczna.

Deklinacje polskie (wyróżnione na podstawie kryterium rodzaju gramatycznego):

• deklinacja męska,
• deklinacja nijaka,
• deklinacja żeńska,
• deklinacja mieszana.

Koniugacje polskie (wyróżnione na podstawie końcówki fleksyjnej 1. i 2. os. czasu teraźniejszego, z uwzględnieniem historycznych oboczności: spółgłoska twarda - spółgłoska miękka):

• I -ę, -'esz,
• II -'ę, -'esz,
• III -'ę, -'isz//-ysz,
• IV -'em, -'esz,
• IV -am, -asz,
• IV -em, -eś.

W wypadku przymiotnika podaje się, czy kontynuuje on formę prostą (rzeczownikową) czy też złożoną (zaimkową). Por. przykłady:

baśń

rzeczownik, r. ż.

dekl. -i- tematowa → pol. dekl. ż.

prawy (rectus)

przymiotnik

daw. odm. złożona (zaimkowa) → pol. odm. przymiotnikowa

chwalić

czasownik

psł. kon. IV -jo-//-i- tematowa → pol. kon. III -'ę, -'isz//-ysz

Celem zestawienia jest ukazanie podstawowych zmian, jakim uległa forma hasłowa.

Etymologia

Podstawowymi źródłami informacji o pochodzeniu i pierwotnym znaczeniu form (rdzeni) są następujące słowniki:

• Wiesław Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005,
• Franciszek Sławski (red.), Słownik prasłowiański, t. 1–8, Kraków 1974–2001,
• Julius Pokorny, Indogermanisches etymologisches Wörterbuch, t. 1–2, Bern 1959–1969.

W wypadku wątpliwości sięgamy do innych słowników etymologicznych (por. zakładka: Literatura przedmiotu – Słowniki etymologiczne). Układ treści w tej części artykułu hasłowego jest następujący:

• język praindoeuropejski,
• języki germańskie,
• język prasłowiański,
• języki słowiańskie,
• inne języki indoeuropejskie,
• polskie formy gwarowe.

Język praindoeuropejski

Formy praindoeuropejskie podajemy wtedy, kiedy są poświadczone w słownikach etymologicznych. Formy niepewne i problematyczne oznaczamy za pomocą sformułowania „etymologia niepewna”. W hasłach, w których uwzględniamy formę praindoeuropejską, podajemy przynajmniej praindoeuropejską formę wyjściową, tzn. taką, od jakiej faktycznie pochodzi forma prasłowiańska. Forma wyjściowa może zawierać rdzeń (wraz z rozszerzeniem rdzenia), afiksy i końcówkę fleksyjną. Rdzeń formy wyjściowej podajemy na takim stopniu apofonicznym, od jakiego pochodzi forma prasłowiańska. Formę wyjściową oznaczamy skrótem pie. rozwijanym jako „praindoeuropejski”.

Jeżeli praindoeuropejska forma wyjściowa pochodzi od rdzenia praindoeuropejskiego, którego forma podstawowa podawana w źródłach jest równa danej formie wyjściowej, podajemy wyłącznie formę wyjściową. W wypadku większości rdzeni pie. za formę podstawową przyjmuje się stopień pełny e – wówczas dany rdzeń może wystąpić także na czterech innych stopniach apofonicznych, np.:

stopień pełny e	pie. *rek-	> psł. *rekti > pol. rzec
stopień wzdłużony ē	pie. *rēk-	> psł. *rěčь > pol. rzecz
stopień pełny o	pie. *rok-	> psł. *rokъ > pol. rok
stopień wzdłużony ō	pie. *rōk-	> psł. *račiti > pol. raczyć
stopień zanikowy	pie. *r̥k-

rzec

Język praindoeuropejski: pie. *rek- [IEW]
{znaczenie *rek-: «organizować, przygotowywać»}

początek

Język praindoeuropejski: pie. *ken- [SEJPBo]
{znaczenie *ken-: «wyrastać, wypuszczać pędy, pojawiać się, zaczynać (się)»}

Jeżeli natomiast forma wyjściowa w jakikolwiek sposób różni się od formy podstawowej rdzenia, podajemy obie formy (formę podstawową oznaczamy skrótem od rdzenia pie. rozwijanym jako „praindoeuropejski – rdzeń”). Różnica ta może wynikać z tego, że:

• forma wyjściowa zawiera rdzeń na innym stopniu apofonicznym niż forma podstawowa;

koniec

Język praindoeuropejski: pie. *kon- [EDSIL], od rdzenia pie. *ken- [SEJPBo]
{znaczenie *ken-: «wyrastać, wypuszczać pędy, pojawiać się, zaczynać (się)»}

godny

Język praindoeuropejski: pie. *gʰodʰ- [EDSIL], od rdzenia pie. *gʰedʰ- [LIV2]
{znaczenie *gʰedʰ-: «spotykać się, jednoczyć się»}

• forma wyjściowa zawiera – prócz rdzenia – afiks lub końcówkę;

słowo

Język praindoeuropejski: pie. *ḱleu̯os [SEJPBo], od rdzenia pie. *ḱléu̯- [SEJPBo]
{znaczenie *ḱleu̯os: «to, co się słyszy; pogłoska, wieść, sława»}
{znaczenie *ḱléu̯-: «słyszeć»}

• forma wyjściowa zawiera rdzeń z rozszerzeniem; jeżeli forma wyjściowa nie jest równa formie podstawowej rdzenia z rozszerzeniem (różni się od niej stopniem apofonicznym, obecnością sufiksu lub końcówki), to podaje się trzy formy: wyjściową, podstawową z rozszerzeniem i podstawową bez rozszerzenia.

młodość

Język praindoeuropejski: pie. *mold-, od rdzenia pie. *meld- [SEJPBo], od rdzenia pie. *mel(ə)- [SEJPBo]
{znaczenie *meld-: «miękki, delikatny, słaby»}
{znaczenie *mel(ə)-: «rozkruszać, rozdrabniać, mleć»}

Często zdarza się, że forma wyjściowa spełnia więcej niż jeden z powyższych warunków, np. różni się od formy podstawowej nie tylko stopniem apofonicznym rdzenia, ale także obecnością afiksu lub końcówki.

czart

Język praindoeuropejski: pie. *(s)kr̥-to-, od rdzenia pie. *(s)ker- [SEJPBo]
{znaczenie *(s)ker-: «ciąć, odcinać, oddzielać»}

W wypadku rdzeni, które według źródeł uwzględniających teorię laryngalną zawierają głoski laryngalne, najpierw podajemy wersję bez laryngalnych (jako wersję główną), a następnie wersję z laryngalnymi (jako wersję alternatywną).

miara

Język praindoeuropejski: pie. *mē- [SEJPBo], pie. (laryng.) *meh₁- [EDSIL]
{znaczenie *mē- i *meh₁-: «wyznaczać coś, mierzyć, odmierzać»}

W wypadku haseł zawierających formę wyjściową i formę podstawową, najpierw podajemy formę wyjściową i podstawową bez laryngalnych, a następnie formę wyjściową i podstawową z laryngalnymi.

mir

Język praindoeuropejski: pie. *mēi̯-ro-, od rdzenia pie. *mēi- [IEW], pie. (laryng.) *meiH-ro- [EDSIL], od rdzenia pie. (laryng.) *meHi̯-
{znaczenie *mēi-: «łagodny, miękki»}

Podstawowym źródłem form w wersji laryngalnej są słowniki:

• Rick Derksen, Etymological Dictionary of the Slavic Inherited Lexicon, Leiden, Boston 2008,
• Helmut Rix (red.), Lexikon der indogermanischen Verben. Die Wurzeln und ihre Primärstammbildungen, Wiesbaden 2001.

Za tymi źródłami przyjmujemy wersję teorii laryngalnej uwzględniającej trzy głoski laryngalne, oznaczane *h₁, *h₂, *h₃. Laryngalną, której dokładna wymowa jest niemożliwa do ustalenia, oznaczamy *H.

Zgodnie z teorią laryngalną, *h₂ sąsiadująca z samogłoską *e zmieniała jej barwę na *a, natomiast *h₃ sąsiadująca z samogłoską *e zmieniała jej barwę na *o. Zatem tam, gdzie w wersji tradycyjnej rekonstrukcja zawiera *a, *o, w wersji laryngalnej często zawiera ona *h₂e, *h₃e.

rozum

Język praindoeuropejski: pie. *au̯-mó- [SEJPBo], od rdzenia pie. *au̯- [SEJPBo], pie. (laryng.) *h₂eu-m- [EDSIL] od rdzenia pie. (laryng.) *h₂eu- [EDSIL]
{znaczenie *au̯-: «odbierać zmysłami, czuć, rozumieć»}

Zgodnie z teorią laryngalną zanik głoski laryngalnej powodował wzdłużenie zastępcze poprzedzającej ją samogłoski. Zatem tam, gdzie w wersji tradycyjnej rekonstrukcja zawiera *ē, *ā, *ō, *ī, *ū, w wersji laryngalnej często zawiera ona *eh₁, *eh₂, *eh₃, *iH, *uH.

baśń

Język praindoeuropejski: pie. *bʰā- [SPsł], pie. (laryng.) *bʰeh₂- [EDSIL]
{znaczenie *bʰā- i *bʰeh₂-: «mówić»}

Większość form pie. podajemy dokładnie w takim kształcie, w jakim zostały one zapisane w słownikach etymologicznych – wówczas informację o źródle danej formy umieszczamy obok niej w nawiasach kwadratowych. Stosujemy takie konwencje zapisu, jakie zostały przyjęte w danym źródle.

Przykładowo w formach, których źródłem są: Słownik etymologiczny języka polskiego W. Borysia, Słownik prasłowiański pod red. F. Sławskiego, Indogermanisches etymologisches Wörterbuch J. Pokornego oraz Lexikon der indogermanischen Verben H. Rixa, odróżniane są i, u, ṃ, ṇ, ṛ, ḷ sylabotwórcze od ich niesylabotwórczych odpowiedników i̯, u̯, m, n, r, l, natomiast w formach, których źródłem jest Etymological Dictionary of the Slavic Inherited Lexicon R. Derksena, zarówno warianty sylabotwórcze, jak i niesylabotwórcze zapisywane są tymi samymi znakami i, u, m, n, r, l.

W niektórych wypadkach podajemy formę pie. w takim kształcie, który nie jest dokładnym cytatem z żadnego źródła, lecz który wynika implicite z informacji zawartych w słownikach – wówczas nie umieszczamy obok danej formy informacji o źródle. Stosujemy wtedy konwencje zapisu przyjęte w słowniku W. Borysia, Słowniku prasłowiańskim i słowniku J. Pokornego.

Języki germańskie

W tym dziale znalazły się zapożyczenia w języku prasłowiańskim z któregoś z języków germańskich, np.:

szkoda

Język praindoeuropejski: pie. *skət-, od rdzenia pie. *skēt-, pie. (laryng.) *skh₁t(H)-, od rdzenia pie. (laryng.) *skeh₁tH- [LIV2]
Języki germańskie: st.wys.niem. scado
Język prasłowiański: psł. *škoda

Podstawowymi źródłami etymologii form germańskich są:

• Gerhard Köbler, Deutsches Etymologisches Wörterbuch, Tübingen 1995,
• Guus Kroonen, Etymological Dictionary of Proto-Germanic, Leiden, Boston 2013.

Język prasłowiański

Podajemy formę prasłowiańską i jej znaczenie. Jeśli to możliwe, zaznaczamy miejsce akcentu i rodzaj intonacji, np. bě̑sъ, basnь, bȏlgъ.

Podstawowym źródłem miejsca akcentu i rodzaju intonacji jest:

• Rick Derksen, Etymological Dictionary of the Slavic Inherited Lexicon, Leiden, Boston 2008.

Języki słowiańskie

Formy podawane są w jednym ciągu w następującej kolejności: najpierw z języków zachodniosłowiańskich, później wschodniosłowiańskich i wreszcie południowosłowiańskich. W obrębie grup zachowujemy porządek alfabetyczny. Języki zawierające w nazwie „staro-”, „średnio-”, „nowo-”, „dialektalny” itp. znajdą się tam, gdzie zostałby umieszczony ich podstawowy odpowiednik, np. język staroczeski (stczes.) znalazłby się tam, gdzie język czeski (czes.). Jeśli w danym haśle istnieją zarówno formy czeskie, jak i staroczeskie najpierw podajemy formy czeskie, a zaraz po nich formy staroczeskie.

Formy z języków zapisywanych cyrylicą podajemy w transliteracji zgodnej z normą PN-70, N-01201, stosowaną tradycyjnie w polskich słownikach etymologicznych.

Znaczenia wyrazów podajemy wówczas, gdy różnią się od znaczenia formy hasłowej. Staramy się podać co najmniej po jednym przykładzie z języków należących do różnych grup języków słowiańskich. Porównawczy materiał leksykalny czerpiemy ze słowników etymologicznych. Por. hasło:

baśń

Języki słowiańskie: czes. báseň [znaczenie: «wiersz, poemat»], czes. dial. basňa [znaczenie: «bajka, wymysł, zmyślenie»], stczes. básň, basň, báseň, dłuż. basń, basen [znaczenie: «bajka, wiersz»], stdłuż. basńa, głuż. baseń [znaczenie: «bajka, wiersz»], słc. báseň [znaczenie: «poemat, pot. wymysł»], ros. basnja, strus. basnь [znaczenie: «bajka; zaklęcie, czary, słowa zaklęcia»], ukr. básnja [znaczenie: «plotka, gadanina, puste słowa»], chorw. bȁsan, bȁsna, mac. basna, serb. bȁsan, bȁsna, słoweń. bȃsen, słoweń. dial. basem, scs. basnь [znaczenie: «baśń, mit, bajka»]

Inne języki indoeuropejskie

Formy podawane są w jednym ciągu. Najpierw podajemy formy z języków satem, następnie z języków kentum. W obrębie języków satem podajemy formy z poszczególnych podrodzin, szeregując podrodziny alfabetycznie: albański, bałtyckie, indyjskie, irańskie, ormiańskie. W obrębie języków kentum: anatolijskie, celtyckie, germańskie, grecki, italskie, tocharskie. W obrębie danej podrodziny formy z poszczególnych języków podajemy alfabetycznie.

Podajemy wyłącznie formy rodzime dla danego języka spokrewnione z formą polską, nie uwzględniamy w tej części zapożyczeń z jednych języków do drugich (np. zapożyczeń z języków południowosłowiańskich do rumuńskiego). Formy z języków zapisywanych alfabetem innym niż łaciński transliterujemy. Por. hasło:

bać się

Inne języki indoeuropejskie: lit. bijóti, bijótis, prus. biātwei, sans. bháyate [znaczenie: «boi się»], awest. b(a)iieṇtē [znaczenie: «boją się»], stirl. báigul [znaczenie: «niebezpieczeństwo»], hol. beven [znaczenie: «drżeć»]

Polskie formy gwarowe

Poświadczone w gwarach dawne postaci wyrazów (dyferencyjne wobec form występujących w polszczyźnie ogólnej) podajemy za słownikami gwarowymi: Słownikiem gwar polskich PAN, Małym słownikiem gwar polskich oraz Słownikiem gwar polskich Jana Karłowicza. Por.:

bać się

Polskie formy dawne i gwarowe: pol. gw. bojać się, bojeć się, bojić się [SGP]

Ewolucja formalna

Punkt wyjścia do analizy stanowi pie forma wyjściowa dla danej formy prasłowiańskiej – w wersji nieuwzględniającej głosek laryngalnych. Za podstawę teoretyczną tej części artykułu hasłowego przyjęliśmy trzy opracowania: jedno dotyczące ewolucji systemu gramatycznego języka prasłowiańskiego Leszka Moszyńskiego Wstęp do filologii słowiańskiej (wyd. I 1984), dwa dotyczące opisu gramatycznego polszczyzny: Gramatykę historyczną języka polskiego Krystyny Długosz-Kurczabowej i Stanisława Dubisza (wyd. I 1999 ) oraz Witolda Mańczaka Polską fonetykę i morfologię historyczną (wyd. I 1965).

Pokazujemy zmiany/procesy, którym rdzeń/forma podlegał/a w wyniku rozpadu wspólnoty praindoeuropejskiej i na gruncie prasłowiańskim aż po ustabilizowanie się formy w obecnym kształcie w języku polskim.

Zachowujemy informację o wewnętrznych podziałach prasłowiańszczyzny na dialekty (północnosłowiańskie – południowosłowiańskie, zachodniosłowiańskie – wschodniosłowiańskie i południowosłowiańskie) oraz o chronologii zjawisk zachodzących na gruncie prasłowiańskim. Formy starsze (psł. 1) zestawiamy z formami młodszymi (psł. 2). Jeżeli forma została utworzona na gruncie psł. poprzez dodanie określonego afiksu, afiks ten oddziela się od podstawy słowotwórczej łącznikiem.

Przykłady polskie podane są w transkrypcji fonetycznej. Nie uwzględniamy upodobnień pod względem dźwięczności w grupach spółgłoskowych, jeśli nie są one przyczyną dalszych zmian postaci fonetycznej wyrazu, utraty dźwięczności spółgłosek w wygłosie oraz asynchronicznej wymowy samogłosek nosowych. Formy staropolskie wyrazów zapisujemy w postaci z okresu końcowego (XV w.).

Na podstawie istniejącej w języku doby średniopolskiej opozycji samogłoska ścieśniona – samogłoska jasna odtwarzamy istniejącą w staropolszczyźnie opozycję samogłoska długa – samogłoska krótka. W wypadku samogłosek wysokich i/y oraz u oznaczamy ich długość wówczas, gdy jest ona wynikiem kontrakcji lub wzdłużenia zastępczego.

Rozróżnienia samogłosek na jasne i ścieśnione dla doby średniopolskiej dokonujemy na podstawie informacji podanych w Słowniku polszczyzny XVI wieku i słowniku Grzegorza Knapiusza (wyd. II, 1643), natomiast dla doby nowopolskiej w słowniku Samuela Bogumiła Lindego (np. rzéc) i Słowniku wileńskim (np. chciéć, cierpiéć).

Punkt odniesienia dla określenia ścieśnień samogłosek stanowią postaci gwarowe wyrazów (np. dolá). Strzałka wskazuje kierunek zmian, nad nią w „dymku” jest podana informacja o typie zmiany, po niej forma/formy będące rezultatem zmian. Przecinek rozdziela formę wcześniejszą (starszą) od młodszej (nowszej), będącej rezultatem zmian o charakterze regularnym, systemowym, np. bojáźń, bojaźń (å > a) czy přykłád, pžykład (å > a, ř > ž).

Współwystępujące warianty fonetyczne i morfologiczne form są rozdzielone znakiem ||. W nawias kwadratowy zostały wzięte formy mające w słownikach jednostkowe poświadczenia (por. śrpol. hardy || [gardy]). Wyrazy rekonstruowane dla okresu staropolskiego i średniopolskiego, nienotowane w SStp i SXVI, zostały poprzedzone asteryskiem.

Przykładowe dane o ewolucji formalnej zawarte w hasłach:

bies

	pie. *bʰoid-so- → psł. 1 *bědsъ
	[monoftongizacja dyftongu]
			psł. 1 *bědsъ → psł. 2 *bě̑sъ
			[uproszczenie grupy spółgłoskowej]
			                  psł. 2 *bě̑sъ → stpol. b̍ēs
					  [brak przegłosu mimo sprzyjających warunków
                                          zanik jeru
                                          palatalizacja spółgłoski wargowej]
					      	stpol. b̍ēs → śrpol. b̍és
					        [zanik iloczasu
					        powstanie samogłoski ścieśnionej]
					                     śrpol. b̍és → npol. b̍es
					                    [zanik samogłoski ścieśnionej]

koniec

 psł. 1 *kon-ьkъ → psł. 2 *konьcь 
[palatalizacja III spółgłosek tylnojęzykowych]
psł. 2 *konьcь → stpol.  kŏńĕc'
                    [zanik jeru
                    wokalizacja jeru
                    palatalizacja spółgłoski n’]
                           stpol. kŏńĕc' →  śrpol. końec || kóńec
                                      [dyspalatalizacja spółgłoski historycznie miękkiej
                                       podwyższenie artykulacji samogłoski]

Znaczenia i przykłady użycia

Definicje znaczeń i przykłady użycia podajemy za słownikami (por. w zakładce Literatura przedmiotu – Słowniki polszczyzny dawne i współczesne, Słowniki historycznej polszczyzny).

Jako pierwsza podana jest definicja ze słownika rejestrującego dane znaczenie w okresie najstarszym (z przywołaniem tegoż słownika). Bardzo często jest to Słownik staropolski. W wypadku tożsamych lub zbliżonych znaczeń definicje zawarte w Słowniku staropolskim zestawiamy w porządku chronologicznym z definicjami podanymi w słownikach, obejmujących kolejno leksykę XVI-, XVII-, XVIII-, XIX- i XX-wieczną.

Ustalanie znaczeń wyrazów, a szczególnie ich grupowanie na podstawie definicji leksykografów okazało się zajęciem praco- i czasochłonnym. W jednych słownikach definicje uwzględniały treści bardziej ogólne, w innych odcienie znaczeniowe, związki frazeologiczne czy nawet wyrażenia były traktowane jako odrębne znaczenia. Zgrupowanie różnych definicji słownikowych w ramach jednego wspólnego znaczenia jest zadaniem trudnym. Różne założenia metodologiczne twórców słowników, koncentracja na odmiennych aspektach znaczenia powoduje, że definicje słownikowe wyrazów mogą się w różnych słownikach różnić, mogą być także różnie sygnalizowane, np. albo jako kolejne podpunkty w ramach jednego znaczenia, albo jako dwa różne znaczenia.

Przykładowo w SStp pierwsze znaczenie hasła dziw «rzadkie, osobliwe zdarzenie, niezwykły czyn, novum inauditumque factum, insolitum factum» jest rozbite na dwa sygnalizowane kolejnymi małymi literami alfabetu:

• a) charakteru nadnaturalnego «cud, miraculum, prodigium»,
• b) charakteru naturalnego.

W SXVI natomiast w ramach hasła dziw mamy pierwsze dwa kolejne znaczenia:

1. «Zjawisko nadzwyczajnie, nieprawdopodobne; osobliwość, mirum»,
2. «Zjawisko niewytłumaczalne przypisywane siłom nadprzyrodzonym, cud; znak; prodigium», które dokładnie lub w przybliżeniu odpowiadają znaczeniom sygnalizowanym podpunktami w SStp.

To dlatego jako dwa znaczenia podaliśmy znaczenia szczegółowe uwzględnione w ramach jednego znaczenia podstawowego w SStp, choć zasadniczo w DSEHJP w tego typu wypadkach podajemy jedno ogólniejsze znaczenie.

Kolejny problem stanowi różne traktowanie w słownikach wyrażeń i zwrotów. Zwłaszcza w starszych słownikach (L, SWil czy SW) połączenia wyrazowe są często podane jako kolejne znaczenia. Przykładowo w haśle szczodry rejestrowane jest wyrażenie szczodry dzień objaśnione w L jako «dzień trzech królów, czyli zjawienia pańskiego» i zilustrowane dobrze dobranym cytatem wskazującym genezę nazwy: „Dnia tego chrześcijańskie pierwiastki królowie lszczą się Jezusowi w obiecanym słowie. Niosą królewskie dary bogu i królowi; Skąd i szczodry dzień powstał, słowo w dary płodne”. Groch. W. 414. W tym słowniku traktowane jest ono jako odrębne wyrażenie wprowadzone znakiem §. Jednak w SWil wyrażenie szczodry dzień, opatrzone kwalifikatorem prze., objaśnione zostało jako «święto Trzech Króli, czyli Zjawienia Pańskiego» i uznane za kolejne znaczenie przymiotnika szczodry. Tego typu połączenia wyrazowe, podawane w analizowanych słownikach jako odrębne znaczenia, zostały uwzględnione w ramach Związków frazeologicznych lub Połączeń wyrazowych. Inne przykładowe wyrażenia tego typu to: anat. zęby mądrości «cztery zęby trzonowe, najpóźniej wyrastające» [SW], prow. mądre drzewo «modrzew» [SWil]; chwała boża albo chwała boska [SW] (w SW jako odrębne znaczenie: chwała boska, niebieska «szczęśliwość wieczna, żywot wieczny»), myśl. harda kuropatwa = nie dająca się zblizka zejść [SW] czy w tym samym słowniku: łagodne wino, łagodna matka. Wszystkie tego typu wyrażenia nie są traktowane jako osobne znaczenia, lecz są uwzględniane w części Połączenia wyrazowe.

Jeszcze inaczej postępujemy wówczas, gdy jeden ze słowników rejestruje odrębne znaczenie, a inny – zwykle późniejszy – tylko związki frazeologiczne w ramach danego znaczenia, często objaśnione i ilustrowane cytatami. Przykładowo w L jako jedno ze znaczeń w haśle szczery wyodrębnione jest: «więcej nic jak ziemia proch», a wśród cytatów wprawdzie najwięcej zawiera wyrażenie szczere pole, ale pojawiają się też m.in.: szczera równina, szczere pustynie i szczery piasek, jak w przykładowym cytacie: „Próżna robota na szczerym piasku siać pszenicę”. Gorn. Dw. 392. Z kolei w SWil w ramach znaczenia «czysty, bez przemieszania, bez przysady, nieprzysadny» podane jest wyrażenie szczere pole, z objaśnieniem «t. j. takie, na którem najmniejszéj rzeczy, odmiany nie ma». Wówczas dla L rejestrujemy wskazane znaczenie, a wyrażenie szczere pole z SWil uwzględniamy w części Związki frazeologiczne lub Połączenia wyrazowe. Stan w słownikach może wówczas wskazywać na postępujące utrwalenie się specjalistycznego znaczenia tylko w zleksykalizowanym wyrażeniu.

Ponieważ słowniki obejmują często bardzo długi okres, na podstawie danych o źródłach słownikowych podajemy czas powstania rękopisu lub datę wydania dzieła, z którego pochodzi cytat, a w wypadku braku takich danych, jak np. w SW – rok wydania słownika.

Przykładowo w SStp o Psałterzu floriańskim czytamy o kopistach:

„Najstarszy napisał przed r. 1400 prologi i psalmy do 101,18; drugi pisał do psalmu 106,1; trzeci – resztę. Drugi i trzeci kopista pracował już w 1. połowie XV wieku” (SStp, z. 1, s. XVIII).

Przywołując zatem konkretny cytat z Psałterza floriańskiego, podajemy w nawiasie jego chronologię: albo (przed r. 1400), albo (1. poł. XV w.).

Ponieważ cytaty w naszym słowniku szeregują się automatycznie według roku wydania, to zastosowanie nawiasu powoduje, że tak sygnowane cytaty znajdują się na początku wszystkich cytatów ilustrujących dane znaczenie. Jest to korzystne, ponieważ SStp obejmuje najstarszy materiał leksykalny (cytat z dzieła, którego czas powstania sygnowany byłby zapisem bez nawiasu, typu: przed r. 1400, znalazłby się na końcu wszystkich cytatów). Dodatkowe informacje o statusie wyrazów w zasobach leksykalnych polszczyzny wnoszą też użyte w słownikach kwalifikatory, np. w SW (oznaczone symbolami) – gwarowy, mało używany czy staropolski. Kwalifikatory ze słowników, zwłaszcza z SWil i SW, dziś często są mało czytelne, dlatego zmieniamy je na takie, które są stosowane w SJPDor. Przykładowo: fil. na filoz., ir. na iron., prze. na przestarz. czy ps. (przysłówek) i psł. (przysłówkowie) na przysłów. Cytaty ze słowników do XVIII wieku włącznie podajemy w transkrypcji (por. Zasady transkrypcji).
Przykładowe hasło:

ból

1.	«cierpienie fizyczne; dolor, passio, tormentum» [SXVI] 
SStp: «łac. dolor», SWil: «przykre uczucie rażące nerwy, boleść, bolenie», SW: «pobudzenie nerwu czulnego, połączone z uczuciem cierpienia, bolenie», SJPDor: «zmysłowe wrażenie cierpienia, powstałe wskutek podrażnienia nerwów czuciowych», USJP: «wrażenie zmysłowe, cierpienie powstające wskutek podrażnienia nerwów czuciowych»
Obroć sie bol jego w głowę jego. Fl 7, 17 (przed rokiem 1400) [SStp]
Gdy Jaskier będzie w rożany olejek włożony tedy kolikę uśmierza i członkowy bol ktory artetica zowiemy. FalZioł I 56b 1534 [SXVI]
Głowy ból bywa albo całej głowy, albo tylko jednej połowy, a takowy migreną zowią. Perz. Lek 167 1792 [L]
Ból ostry, kłujący, przeszywający, strzykający, tępy, gniotący, łamiący, srogi, nieznośny, nie do wytrzymania. 1900 [SW]
Przez proste ugniecenie w ciągu kilku minut usnął tępy ból w boku. Prus Emanc. II, 124 1951 [SJPDor]
Ból dokucza, dolega, chwyta, nie ustaje. 2003 [USJP]

2.	«cierpienie psychiczne, smutek, troska» [SXVI] 
SW: «boleść, cierpienie moralne», SJPDor: «zmartwienie, smutek, strapienie, boleść», USJP: książk. «zmartwienie, smutek, strapienie, boleść»
Prawdziwa rozkosz jest záwdy dobra, á prawdziwy bol jest záwdy zły. GórnDworz Ff3v 1566 [SXVI]
Dzielić z kim ból. 1900 [SW]
Nie ma większego bólu niż wspomnienie poniechanego przez nas szczęścia. Jastr. Alp. 7. 1948 [SJPDor]
Ból po stracie kogoś bliskiego. 2003 [USJP]

3.	«diabeł, bies» [SWil] 
Analogiczna personifikacja bólu w SW, gdzie jako ostatnie znaczenie wyrazu ból «uosobiony zły duch»
Beze mnie dawnobyście już byli u bola. I gdyby mnie nie było, nie byłoby krola. 1861 [SWil]
Idź do bóla albo do bólów ciężkich! (przekleństwo) 1900 [SW]

Zmiany semantyczne

Zebrany materiał pozwala pokazać nie tylko to, które wyrazy wyszły z użycia, ale w wypadku wyrazów, które przetrwały, to, czy podlegały one zmianom semantycznym i na czym te zmiany polegały.

Podstawę ustalenia typu zmiany stanowi monografia Danuty Buttler Rozwój semantyczny wyrazów polskich (Warszawa 1978). Zgodnie z podziałem autorki wydzielamy trzy ogólne grupy zmian znaczeniowych: zmiany odnośności przedmiotowo-logicznej wyrazów (specjalizacja znaczenia, generalizacja znaczenia, przeniesienie znaczenia), zmiany waloru stylistyczno-emocjonalnego wyrazu (melioracja lub degradacja znaczenia) oraz zmiany wewnątrzjęzykowe, tj. relacji semantycznych do innych składników systemu leksykalnego. Jeśli chodzi o ostatni typ zmian, w analizowanym materiale leksykalnym wyróżniamy: kontekstowe przewartościowanie wyrazu pełnoznacznego, leksykalizację, repartycję znaczeń, substantywizację przymiotnika.

Podczas redakcji hasła zmiany znaczeniowe wybierane są z rozwijanej listy. Ich typ wybieramy dopiero dla drugiej i kolejnych form. Wybrane zmiany znaczeniowe ustalamy na podstawie zarejestrowanych w słownikach języka polskiego znaczeń. Charakter słownictwa – w dużej mierze abstrakcyjny – decyduje o tym, że głównym typem zmiany jest przeniesienie znaczenia, niekiedy powiązane ze specjalizacją bądź generalizacją. Kolejne zmiany znaczeniowe mogą stanowić continuum, lecz także mogą zachodzić niezależnie od siebie, co sygnalizujemy, podając następną zmianę od nowego wersu. Por. hasła:

ból

«przykre uczucie rażące nerwy, boleść, bolenie» [SWil] → «diabeł, bies» [SWil]
[przeniesienie znaczenia]
«cierpienie fizyczne» [SXVI] →  «cierpienie psychiczne, smutek, troska» [SXVI]
[specjalizacja znaczenia]

chyba

«błąd, omyłka, fałsz; podstęp, oszustwo» [SXVI] →  partykuła, wyraża ograniczenie, wyłączność «jedynie, tylko, wyłącznie» [SXVI] 
[kontekstowe przewartościowanie wyrazu pełnoznacznego]
partykuła, wyraża ograniczenie wyłączność «jedynie, tylko, wyłącznie» [SXVI] → wyraz osłabiający lub ograniczający treść zdania czy też członu zdania, do którego się odnosi, wprowadzający odcień niepewności, przybliżenia «być może, prawdopodobnie, można przypuszczać, w przybliżeniu» [SJDor]
[kontekstowe przewartościowanie wyrazu pełnoznacznego]

Związki frazeologiczne

Ta część słownika stanowi swoisty rejestr związków frazeologicznych sygnalizowanych w odnotowanych słownikach jako takie. Materiał zawarty w słownikach ma charakter niejednorodny. Niekiedy – jak w wypadku SXVI – różnolitych połączeń wyrazowych o charakterze mniej lub bardziej stałym jest bardzo dużo. Inne słowniki zaś, jak np. SStp, rejestrują ich zdecydowanie mniej. Różny też jest ich status w słownikach, np. w SJPDor i USJP sygnalizowane są skrótem fraz., natomiast w SW i SWil często są notowane w postaci całych wyrażeń, jako odrębne znaczenia (np. chwała boska, niebieska «szczęśliwość wieczna, żywot wieczny»).

Jako związki frazeologiczne rejestruje się tu głównie związki w postaci zwrotów, fraz czy rzadziej wyrażeń mających własne znaczenie. W haśle chwała odnotowane zostały:

Bóg kogoś wziął, powołał do swej chwały «ktoś umarł» [USJP]
Bóg kogoś wziął, wezwał, powołał do swej chwały «ktoś umarł» [SW]
Chwała Bogu «Bogu dzięki; to dobrze!» [SJPDor]
Chwała Bogu «dobrze się stało, dzięki Bogu» [ESXVII-XVIII]
Chwała diabłu «parafraza frazy utartej» [SXVI]
Paść na polu chwały «zginąć chlubnie, zaszczytnie, na polu walki» [SJPDor]
Przenieść się do wiecznej, niebieskiej, boskiej chwały «umrzeć» [SW]

Połączenia wyrazowe

W ramach połączeń wyrazowych rejestruje się głównie te, które w danym słowniku albo mają podane znaczenie, albo stosunkowo dużą frekwencję. Takie ograniczenie jest konieczne, ponieważ zwłaszcza w SXVI odnotowanych zostało bardzo dużo różnych połączeń, czasem poświadczonych jednostkowo lub bardzo rzadko. W wypadku rzeczowników w ramach połączeń wyrazowych rejestruje się głównie wyrażenia. Zawarte są tu także takie wyrażenia, które w SW i SWil traktowane są jako odrębne znaczenia w ramach hasła rzeczownikowego, np. zęby mądrości (w haśle mądrość w SW). W wypadku czasowników w ramach połączeń wyrazowych podajemy rekcję, zwłaszcza dawną, odmienną od współczesnej, np. w haśle łgać: łgać kogo [SXVI], łgać komu [SXVI], łgać na kogo [SXVI], łgać przeciwko komu, przeciwko czemu [SXVI].
Przykładowe połączenia wyrazowe w ramach hasła czar pochodzą głównie z SXVI. Por.:

babie czary [SXVI] 
czarnoksięskie czary [SXVI] 
czary czynić, sprawować [SXVI] 
czary diabelskie [SXVI]
robić czary [SWil] 
w czary, czarom wierzyć [SXVI]   

Przysłowia

W ramach przysłów zarejestrowane są wszystkie te, które zostały uwzględnione w analizowanych słownikach i jako takie sygnalizowane. Przykładowo w SXVI przysłowie jest każdorazowo wprowadzane słowem Przysłowie, w SJPDor i USJP – przysł., w SWil po przysłowiu pojawia się uwaga przys., a w SW – Prz. Jednak w SWil i SW nie zawsze mamy do czynienia z takim kwalifikatorem. Za przysłowia uznaje się zatem też te frazy, które wskazane są albo jako przysłowia w T, albo rejestrowane w L, a potwierdzone w SWil lub SW. Przysłowia obecne w L nie są odrębnie sygnalizowane. Za przysłowia uznaje się takie frazy, które pochodzą ze znanych zbiorów przysłów, np. Knapiusza (w L skrót po przytoczeniu Cn. Ad.), Wacława Potockiego (skrót Pot. Arg.), Salomona Rysińskiego (skrót Rys. Ad.) czy Arnulfa Żeglickiego (skrót Żeg. Ad.). W wypadku przysłów podajemy tylko ostateczne źródło, czyli słownik, z którego one pochodzą.

Zawsze wtedy, gdy w danym słowniku podane jest znaczenie przysłowia (tak stale np. w USJP), również je uwzględniamy. Nie ustalamy własnych znaczeń, choć może zwłaszcza w wypadku danych z SXVI byłoby to korzystne.

Rejestracja wszystkich przysłów pozwala ukazać ich ewolucję, np. przysłowie rejestrowane w SW i SWil w wersji Każda liszka swój ogonek chwali, w USJP ma postać rejestrowaną tu jako Każda liszka [pliszka, sroka, sroczka] swój ogonek chwali – wprowadzony nawias kwadratowy wskazuje na wymienność członów. Ta współczesna wariantywność pokazuje, że wychodzący z użycia wyraz liszka jest zastępowany podobnym brzmieniowo wyrazem pliszka, kolejne warianty zaś wskazują na adideacje w ramach nazw ptaków. Podobne ewolucje dotyczą także innych przysłów, np. późnośredniopolskie Ból milczeć nié umie ábo nié da [ESXVII-XVIII] na przełomie XIX i XX wieku ma postać Ból milczeć nie umie [SW].

Wyrazy pokrewne

W tej części rejestrowane są wyrazy spokrewnione genetycznie z formą hasłową (kontynuujące rdzeń pie. lub psł.). Po każdym z wyrazów podany jest słownik, w którym po raz pierwszy dany wyraz został zarejestrowany. Szczególny nacisk kładziemy na słownictwo doby staropolskiej. Zgrupowane wyrazy świadczą o rozbudowanej lub nierozbudowanej rodzinie wyrazowej, możliwościach słowotwórczych polszczyzny, tendencjach słowotwórczych, wśród nich jest wiele formacji, które wyszły z użycia.

Powiązane hasła

Układ powiązań pomiędzy hasłami słownika obejmuje dwa typy odsyłaczy:

• Porównaj: zawarte są tu hasła odnotowane w DSEHJP należące do tej samej rodziny wyrazowej. Przykładowo dla hasła chwalić hasłem, do którego odsyłamy, jest chwała, a z kolei w ramach hasła chwała jest to chwalić.
• Zobacz także: uwzględniamy tu zarejestrowane w DSEHJP hasła – albo mające znaczenie zbliżone, albo występujące z danym hasłem w stałych związkach frazeologicznych. Przykładowo zarówno w haśle chwalić, jak i chwała w tym miejscu znajdą się odesłania do haseł Bóg, modły, sława, sławić.

Na obecnym etapie opracowania istnieje możliwość pokazania list haseł przypisanych do indeksów: Części mowy, Zmiany formalne, Zmiany semantyczne, Odmiana dawna, Odmiana współczesna, Rodzaj, Liczba, Słowniki. Przechodzimy do nich po naciśnięciu kursora na zdefiniowanym elemencie struktury hasła.

Np. w haśle czyn naciśnięcie kursorem na: psł. dekl. -ŭ- tematowa spowoduje przejście do listy haseł, które należały do tej deklinacji (czyn, pół, stan). Gdyby projekt miał być kontynuowany, należałoby pomyśleć o rozszerzeniu listy możliwości przeszukiwań zawartości słownika o np. rdzenie pie., psł. czy afiksy.