mir

rzeczownik, r.m.
psł. dekl. -o- tematowa→ pol. dekl. m.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *mēi̯-ro-
  3. od rdzenia pie.
    *mēi- [IEW]
  4. pie. (laryng.)
    *meiH-ro- [EDSIL]
  5. od rdzenia pie. (laryng.)
    *meiH-
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    mȋrъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    mir
  3. ros.
    mir
  4. scs.
    mirъ
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    mieras
  3. łot.
    miêrs

Ewolucja formalna

  1. pie. *mēi̯-ro-
  2. psł. *mȋrъ
  3. stpol. m̍ir || m̍er
  4. śrpol. m̍ir || m̍er || m̍ér
  5. npol. m̍ir

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «pokój, bezpieczeństwo, pomyślność, szczęście, pax, tranquillitas, securitas, salus» [SStp] SXVI: «przyjaźń, zgoda, wzajemna życzliwość» i «bezpieczeństwo, spokój», Kn: «przymierze, pokój», L: «pokój», SWil: «zgoda, spokojność», SW: nieuż. «spokój, spokojność, zgoda; pokój, przymierze, rozejm», SJPDor: daw. «spokój, zgoda, przyjazne stosunki», USJP: przestarz. «zgoda, pokój»
    • ‍ Chwała bądź Bogu na wysokości, a mir boży (pax Luc 2, 14) bądź na ziemi ludzi<e>m dobre wole. Gn 1a, sim. Rozm 68. (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ Silnyś przechyrá| A ja z tákim nie mam mirá. KochSob 62 1586 [SXVI]
    • ‍ Niektorzy [kupcy] uściem płyną do Káiru Nilowym, A Egipt nie ma od nich miru. KlonFlis D2v. 1598 [SXVI]
    • ‍ Ja przyjdę sam, za tyle nieszczęść, z sprawcy wojny| Wziąć zemstę, żebym światu wrócił mir spokojny. Min. Ryt. 1, 141 1755 [L]
    • ‍ Żyć w mirze i pokoju. 1861 [SWil]
    • ‍ Zygmunt August (...) starał się przekonać hospodara o najszczerszych swych chęciach utrzymania sąsiedzkiego miru. Kraus. Łaski I, 65 1882 [SJPDor]
    • ‍ Teraz idę w wieczny mir, na ciche pokoje, teraz mi się naczną już miłe wczasy moje. Kon 1902 [SW]
  2. «przymierze, przyjaźń, układ o przyjaźni, foedus, societas, amicita» [SStp] SXVI: «bezpieczeństwo, spokój» c) praw. «trwały, prawnie zagwarantowany stan spokoju i bezpieczeństwa, także stan spokojnego, niekwestionowanego posiadania», SW: nieuż. «pokój, przymierze, rozejm»
    • ‍ Tak jest wola hospodara naszego. Aby jedna Ziemia była jako i druga. Aby mieszkali w dobrem pokoju. A w mirze. LibLeg 11/183v (od 1500-1547) [SXVI]
    • ‍ Jedna dziewka ... uczyniła mir miedzy Bogiem Ojcem i miedzy rodzajem człowieczym. Rozm 51 (około 1500 roku) [SStp]
    • ‍ Kneź mir łamie, niech głowę da. 1902 [SW]
  3. «porządek publiczny, ordo publicus» [SStp]
    • ‍ Nazajutrz po ranu mają tego miru łomcę ku prawu wołać. OrtBrRp 94, 3, sim. OrtMac 130. 1450-1500 [SStp]
  4. «gwarancja, a. stan bezpieczeństwa, stan szczególnej ochrony prawnej, securitas aulicuius, legibus singularibus firmata» [SStp] SXVI: «zabezpieczenie, gwarancja bezpieczeństwa; stan szczególnej ochrony prawnej», USJP: histor. «w dawnym prawie polskim: szczególna ochrona przyznawana przez monarchę niektórym osobom (np. duchownym) lub miejscom (np. dworom królewskim, kościołom)»
    • ‍ Iże Sędziwoj nie ślubował Andrzejewi ot swych ludzi za mir. Leksz II nr 1215. 1399 [SStp]
    • ‍ Abyście wzięli w Mir pana naszego Iwana Allexandra Wojewodą i nas jako mamy przysiągi i zapisy z waszą M. s starodawną. LibLeg 6/191v 1500-1547 [SXVI]
  5. «stan spokojnego, niekwestionowanego posiadania, wykonywania swoich uprawnień, potestas sua intergo iure possidendi vel exsequendi» [SStp]
    • ‍ Jako prawie trzyma w mirze, pokoju pięćnacie lat. AKPr VIIIa 140. 1417 [SStp]
  6. «poważanie; wartość; tu o pieniądzach» [SXVI]
    • ‍ Nigdy polskie [!] pieniądze nie będą mieć mieru, jeśli się nie obaczą w tákowym szyderstwie| Ustáwy nie uczynią jáko w inszym Księstwie. BielSat B4 1567 [SXVI]
  7. «wziętość, znaczenie» [L] SW: «zachowanie, znaczenie, poważanie, powaga, wzięcie, wziętość», SJPDor: «uznanie, poważanie, szacunek ogółu», USJP: książk. «szacunek, poważanie i posłuch, jaki ma ktoś u innych ludzi»
    • ‍ Wielki mieć mir. X. Kam. 1809 [L]
    • ‍ Osiadły na jednej, lecz dobrej wsi, zażywał wielkiego miru u ludu. Sewer Nafta III, 171 1894 [SJPDor]
    • ‍ Książę w wielkim mirze u szlachty zostawał. 1902 [SW]
    • ‍ Generał cieszył się wielkim mirem u żołnierzy. 2003 [USJP]
  8. «świat» [L] SWil: «świat»
    • ‍ Do skończenia świata, po słowiańsku do skończenia miru. Sak. Kal. B. 2 b. 1620 [L]
  9. «stpol. ślub, przysięga, słowo, zapewnienie» [SW] W L ten cytat z Chrośc. Ow. 26 w ramach znaczenia «pokój»
    • ‍ Raz się małżeńskim związawszy mirem, po zgubie męża twym byłam jasyrem. 1902 [SW]
  10. «stpol. prawo obywatelstwa, prawo zamieszkania» [SW]
    • ‍ W tym mieście, gdzie miru nie mają, w tym i prawa nie mają. 1902 [SW]
  11. «nieuż. gmina, gmin, gromada» [SW]
    • ‍ Naokół w swoim mirze i opolach nie było grudki ziemi, któraby mu znaną nie była. Krasz. 1902 [SW]
  12. «gw. nowe pastwisko, na które przenosi się stado po wyjedzeniu dawnego pastwiska» [SW]
  13. «hist. zgromadzenie gminne (przede wszystkim w dawnej Rosji) radzące nad sposobem użytkowania gruntów» [SJPDor]
    • ‍ Trzeba rozesłać wici po kmieciach i władykach, a zwołać starszyzny wiec walny. Niech się miry nasze i opola zbiorą. Krasz. Baśń 85 1949 [SJPDor]
  14. «histor. wspólnota terytorialna u Słowian wschodnich, zwłaszcza na Rusi» [USJP]

Zmiany semantyczne

  1. «pokój, bezpieczeństwo, pomyślność, szczęście» [SStp]
  2. «przymierze, przyjaźń, układ o przyjaźni» [SStp]
  1. «przyjaźń, zgoda, wzajemna życzliwość» [SXVI]
  2. «uznanie, poważanie, szacunek ogółu» [SJPDor]

Związki frazeologiczne

  1. chować mir z [kim] «żyć w zgodzie, pokoju» [SXVI]
  2. dzierżać mier [z kim] «żyć w zgodzie, pokoju» [SXVI]
  3. mir [między kim a kim] uczynić «pojednać» [SXVI]
  4. nie mieć [z kim] miru (a. mira) «nie być z kim w bliższych stosunkach, nie przyjaźnić się» [SXVI]
  5. w miru się [z kim] żywić «żyć w zgodzie» [SXVI]
  6. wstydowi mir wypowiedzieć «nie wstydzić się» [SXVI]
  7. z cnotą iść mirem «być cnotliwym» [SXVI]

Połączenia wyrazowe

  1. mir wiekuisty «pokój wieczny» [SXVI]
  2. wieczny mir «wieczny pokój» [SXVI]
  3. zapis wiecznego miru «ujęty w pisemną formę układ przymierza, pokoju, traktat międzynarodowy» [SXVI]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Adriana Sadowska, Zespół -