szkoda

rzeczownik, r.ż.
psł. dekl. -a- tematowa→ pol. dekl. ż.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *skət-
  3. od rdzenia pie.
    *skēt- [DEW]
  4. pie. (laryng.)
    *skh₁t(H)- [EDPG]
  5. od rdzenia pie. (laryng.)
    *skeh₁tH- [LIV2]
  1. Języki germańskie
  2. swn.
    scado
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    škoda
  3. głuż.
    škoda
  4. słc.
    škoda
  5. błr.
    škóda
  6. ros.
    škóda
  7. ukr.
    škóda
  8. chorw.
    škȍda
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. hol.
    schade
  3. niem.
    Schaden
  4. nwniem.
    scado
  5. norw.
    skade
  6. stnord.
    skaði
  7. szwedz.
    skada, skade
  8. grec.
    askēthḗs

Ewolucja formalna

  1. pie. *skət-
  2. swniem. scado
  3. psł. škoda
  4. stpol. š'kŏdă
  5. śrpol. škoda

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «utrata istniejącej lub spodziewanej wartości materialnej lub moralnej, ubytek wartości mienia, narażenie na zbędny wydatek, pomniejszenie wartości czegoś, strata, uszczerbek, aliquam rem amittendi actus, damnum, detrimentum, iactura, pretium alicuius rei imminutum, sumptus supervacuus» [SStp] L: «szkodowanie, uszkodzenie, strata, utrata, uszczerbek», SWil: «szkodowanie, uszkodzenie, strata, utrata, uszczerbek, uszczerbienie lub ujęcie majętności, krzywda», SW: «poszkodowanie, strata w czym, uszczerbek», SJPDor: «strata moralna lub materialna; uszczerbek», USJP: «strata materialna lub moralna; uszczerbek»
    • ‍ Jako mi Chwalisław wziął imienia, co mi czyni grzywnę szkody Kal nr 20. 1401 [SStp]
    • ‍ Nauczyciel zły wiele by złego uczniowi nawarzył, i szkody nabroił. Glicz. Wych. L 46. 1558 [L]
    • ‍ Szkodę na palcach zrachował. 1861 [SWil]
    • ‍ Nie dostąpi cię żadna zła przygoda, ani się najdzie w domu twoim szkoda Kochan. 1915 [SW]
    • ‍ Czas, prześladowca niewieściej urody, ledwo drobne jej wdziękom śmiał wyrządzić szkody. Mick. Aniela 241 1949 [SJPDor]
    • ‍ Niepowetowana, wielka szkoda. 2003 [USJP]
  2. «zniszczenie (w polu, w lesie itp.), vastatio (in campo, silva, sim.)» [SStp] L: «szkoda w polu, spaś w zbożu, w łące», SWil: «(w polu) spaś w zbożu, w łące», SW: «w polu, w zasiewach w lesie = strata wyrządzona przez zwierzęta; miejsce, gdzie zwierzę robi szkodę w polu, na łące, w ogrodzie, w lesie»
    • ‍ Jako ludzie Mikołajewi... pasą łąki, żyto... i czynią mu szkodę Pozn nr 515. 1401 [SStp]
    • ‍ Bydło w szkodzie zajęte, przez noc przechowane, nazajutrz prezentowane ma być. Vol. Leg. 1, 28 1732 [L]
    • ‍ Gdy obaczył konie w szkodzie, kazał postrzelać. 1861 [SWil]
    • ‍ Zająć bydlę, trzodę w szkodzie. 1915 [SW]
  3. «miejsce, gdzie uczyniono szkodę, locus, ubi detrimentum factum est» [SStp] SW: gw. «miejsce, gdzie można zrobić szkodę», SJPDor: «miejsce w polu, ogrodzie, gdzie bydło, drób itp. niszczy plony, owoce; niszczenie lub zniszczenie plonów, rwanie bez pozwolenia owoców», USJP: pot. «miejsce w polu, ogrodzie itp., w którym zasiewy zostały zniszczone przez żerujące zwierzęta»
    • ‍ Jako Grzegorz... (br)ał swą ciążą, cso ją w swe szkodzie za(jął) Kal nr 292. 1408 [SStp]
    • ‍ Woły poszły w szkodę. 1915 [SW]
    • ‍ Opuszczone gęsi poszły w szkodę. Rudn. L. Stare I, 42 1949 [SJPDor]
    • ‍ Wygnać krowę ze szkody. 2003 [USJP]
  4. «wynagrodzenie uczynionej szkody, odszkodowanie, damni sarciendi actus, remuneratio» [SStp]
    • ‍ Iż to świadczymy tej szkody, coż Jakuszka żałował, tej jest szkody na Stanimirze dobył Pozn nr 425. 1400 [SStp]
  5. «kara umowna, odszkodowanie za niewywiązanie się z umowy, wynosząca zwykle drugie tyle wartości głównego roszczenia procesowego, pecunia pro pactione non servata solvenda, saepissime is, qui causam perdidit, duplam solvebat» [SStp]
    • ‍ Jako mie Janusz słał do Kielca (a. Kiełcza), by przyjął ku zapłacie, dojąd sie szkoda nie stała HubeZb 64. 1391 [SStp]
  6. «niebezpieczeństwo, periculum» [SStp]
    • ‍ Bo Pan Bog wasz... wyswoli was ze szkody (de periculo). BZ Deut 20, 4. 1455 [SStp]
  7. «med. szkoła, brajn» [L] SWil: «szkoła, brain, przestarz. med. zaplugawienie języka, zepsucie dziąseł i pokrycie się jakby pleśnią», SW: stpol. szkoda, stpol szkoła, stpol. brajn, patol. «pleśniawki, bedłki w ustach»
    • ‍ Wódka na zepsowanie dziąseł i usteczek dziecinnych, to jest na szkołę abo radniéj szkodę i brajn. Syr. 279 1613 [L]
    • ‍ Wódka na zepsowanie dziąseł i usteczek dziecinnych, to jest na szkołę abo radniej szkodę i brajn. Syr 7 1915 [SW]
  8. «koszt, wydatek, strata» [SWil] SW: stpol. «koszt, sumpt»
    • ‍ Prosił mnie, abym mu konia w swéj stajni, na jego grosz i na jego szkodę postawić dozwolił. 1861 [SWil]
    • ‍ Złotnik Przemysław zebrał pospolitego ludu niemało, jak mówią, na swoję szkodę, i odgromił nieprzyjaciela. Biel. M. 1915 [SW]
  9. «żal» w ramach znaczenia «szkoda (jest), szkoda było, szkoda będzie; nieos. sposób mówienia» [SWil] SW: szkoda jest = «żal, nie warto, próżno, daremnie, nie opłaci się», SJPDor: szkoda w użyciu przysłówkowym «żal, przykro (mi), że...; należy żałować», USJP: szkoda w użyciu przysłów. «żal, przykro, że ...; należy żałować, przykro»:
    • ‍ Jednak lat i łez nie szkoda,| Bo raz w życiu to kochanie. 1861 [SWil]
    • ‍ Krótka ucieszna historja, której szkodaby nie czytać. Groch. 1915 [SW]
    • ‍ Szkoda mi opuszczać Karpaty piękne, wiecznie zielone Karpaty. Małysz, Listy 365 1925 [SJPDor]
    • ‍ Szkoda, że już się kończą wakacje. 2003 [USJP]
  10. «szkodzić może, niebezpieczno» [L] SWil: «szkodzić może, niebezpieczno» - w ramach znaczenia «szkoda (jest), szkoda było, szkoda będzie; nieos. sposób mówienia», SW: szkoda (jest) - stpol. «nie można, niebezpiecznie, ryzykownie, zdradno, może zaszkodzić»
    • ‍ Szkoda dwóch do jednego miechu kotów wsadzić. Pot. Arg. 793. 1728 [L]
    • ‍ Szkoda ufać ramieniu swemu, choć najmężniejszemu. 1861 [SWil]
    • ‍ Szkoda sobie z jednej szkody dwie czynić, i frasować się i cierpieć. Rej 1915 [SW]
  11. «próżno, darmo, daremny koszt, fatyga, praca daremna, nie wskórasz, nie warto» [L] SWil: «próżno, darmo, daremny koszt, fatyga, praca daremna, nie wskórasz, nie warto», tj. tak samo, jak w L, ale w ramach znaczenia «szkoda (jest), szkoda było, szkoda będzie; nieos. sposób mówienia»
    • ‍ Szkoda zwać człowiekiem, kto bydlęco żyje. Podw. Sion. A 2 b. 1587 [L]
    • ‍ O rządzie szkoda u nas mówić. 1861 [SWil]

Zmiany semantyczne

  1. «utrata istniejącej lub spodziewanej wartości materialnej lub moralnej, ubytek wartości mienia, narażenie na zbędny wydatek, pomniejszenie wartości czegoś, strata, uszczerbek» [SStp]
  2. «wynagrodzenie uczynionej szkody, odszkodowanie» [SStp]
  1. «utrata istniejącej lub spodziewanej wartości materialnej lub moralnej, ubytek wartości mienia, narażenie na zbędny wydatek, pomniejszenie wartości czegoś, strata, uszczerbek» [SStp]
  2. «kara umowna, odszkodowanie za niewywiązanie się z umowy, wynosząca zwykle drugie tyle wartości głównego roszczenia procesowego» [SStp]
  1. «utrata istniejącej lub spodziewanej wartości materialnej lub moralnej, ubytek wartości mienia, narażenie na zbędny wydatek, pomniejszenie wartości czegoś, strata, uszczerbek» [SStp]
  2. «zniszczenie (w polu, w lesie itp.)» [SStp]
  3. «miejsce, gdzie uczyniono szkodę» [SStp]
  1. «utrata istniejącej lub spodziewanej wartości materialnej lub moralnej, ubytek wartości mienia, narażenie na zbędny wydatek, pomniejszenie wartości czegoś, strata, uszczerbek» [SStp]
  2. «niebezpieczeństwo»
  1. «utrata istniejącej lub spodziewanej wartości materialnej lub moralnej, ubytek wartości mienia, narażenie na zbędny wydatek, pomniejszenie wartości czegoś, strata, uszczerbek» [SStp]
  2. «żal, próżno, darmo, niebezpieczno itp.» jako nieosobowy sposób mówienia «szkoda (jest), szkoda było, szkoda będzie» [SWil]

Związki frazeologiczne

  1. na czyją szkodę «na czyj rachunek, na czyją rzecz» [SW]
  2. na czyjąś szkodę «książk. przynosząc, wyrządzając komuś szkodę; w celu szkodzenia komuś» [USJP]
  3. na szkodę czyją, ze szkodą dla kogo, czego (przestarz. ku szkodzie czyjej) «przynosząc szkodę czemu, wyrządzając komu szkodę, w celu szkodzenia komu» [SJPDor]
  4. stać za szkodą «szkodzić, usiłować szkodzić» [SStp]
  5. szkoda każdej chwili, minuty, godziny, każdego dnia itp. «nie należy marnować ani jednej chwili, ani jednego dnia, każda chwila jest cenna» [USJP]
  6. szkoda słów, roboty, fatygi, zachodu itp. «pot. słowa lub działania są bezużyteczne, i tak niczego nie zmienią, nie warto tracić czasu na słowa lub działania, bo i tak nic z tego nie będzie» [USJP]

Połączenia wyrazowe

  1. bez szkody, bez szkody dla czego «nie ponosząc szkody, nie wyrządzając szkody czemu» [SJPDor]
  2. brać, cir(z)pieć, mieć, podjąć, popaść, wziąć szkodę «ponosić stratę» [SStp]
  3. koń w szkodach «koń dotknięty jakąś chorobą, niesprawny» [SStp]
  4. likwidator szkód «praw. urzędnik wyceniający szkody spowodowane np. klęską żywiołową» [USJP]
  5. ręczyć, rzec, ślubić, ślubować za szkodę «ręczyć, przyrzekać odszkodowanie» [SStp]
  6. stpol. nie poddał się mi pod jedną szkodę «zobowiązał się do wynagrodzenia jednej szkody» [SW]
  7. szkoda łowiecka «łow. szkoda wyrządzona przez myśliwych na polowaniu lub przez zwierzynę łowną» [USJP]
  8. szkoda wojenna «damna czyli dampna, poniesiona przez żołnierza szkoda w koniu lub uzbrojeniu, którą królowi wynagradzać byli powinni» [SW]
  9. szkody górnicze «def. w USJP: urz. straty gospodarcze powstałe wskutek prowadzenia eksploatacji złóż, np. zanik wody w studniach, zapadnie się lub zalanie terenu» [SJPDor, USJP]
  10. wyprawić ze szkody, ote, ze szkod «uwolnić od kosztów, zapobiec dodatkowym kosztom» [SStp]
  11. wziąć szkodę «ponieść szkodę, zaszkodzić sobie» [SW]

Przysłowia

  1. Czyja szkoda, tego i grzech. «(samiśmy winni, samiśmy sprawcy swego nieszczęścia)» [SWil]
  2. Głupi kto po szkodzie radzi o przygodzie. [SW, L]
  3. Mała szkoda – krótki żal. [USJP]
  4. Mała szkoda, krótki żal. [SW, SJPDor]
  5. Mądry Polak po szkodzie. [SW, SJPDor, USJP]
  6. Mądry Polak po szkodzie. «tj. zastanawia się, namyśla, gdy już nie czas» [SWil]
  7. Nie o szkodę zająca gonią. «(nie o toć go bito, nie o wodę wilkowi idzie)» [L, SWil]
  8. Nie o szkodę zająca gonią. [SW]
  9. Nie taka szkoda, jak niewygoda. [SW]
  10. Po szkodzie Polak mądry. [L]
  11. Szkoda czasu i atłasu. «def. w USJP: «szkoda wysiłku na coś, co jest mało warte» [SW, SJPDor, USJP]
  12. Szkoda krasy, gdzie rozumu nie masz. [L, SWil]
  13. Szkoda pod czas milczeć. «(milczenie pod czas szkodliwe)» [L]
  14. Szkoda pod czas mówić. «(milczeć lepiej)» [L]
  15. Szkoda takiego rozumu w kącie. [SW, L, SWil]
  16. Szkoda tu tego; szkoda psu białego chleba. [SW, L]
  17. Szkoda zarębować, co się nie ma gotować. [SW, L]
  18. Szkoda, przygoda - do mądrości droga. [SW]
  19. Szkoda, przygoda, do mądrości droga. «(co szkodziło, to nauczyło)» [L, SWil]
  20. Włoch przed szkodą, Niemiec w szkodzie, Polak po szkodzie przychodzi k sobie. [SW, L, SWil]

Wyrazy pokrewne

Autorzy: Marcin Przygudzki, Zespół -