bies

rzeczownik, r.m.
psł. dekl. -o- tematowa→ pol. dekl. m.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *bʰoid-so- [SPsł]
  3. od rdzenia pie.
    *bʰōi̯- [IEW]
  4. pie. (laryng.)
    *bʰoiHdʰ-so- [EDSIL]
  5. od rdzenia pie. (laryng.)
    *bʰei̯h₂- [LIV2]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *bě̑sъ < *běd-sъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    běs
  3. stczes.
    bies, bís
  4. stdłuż.
    běs
  5. kasz.
    b'ės
  6. głuż.
    běs
  7. słc.
    bes
  8. ros.
    bés
  9. ukr.
    bís
  10. strus.
    běsъ
  11. scs.
    běsъ
  12. bułg.
    bjás
  13. mac.
    bes
  14. sch.
    bȇs, bȉjes
  15. słoweń.
    bẹ̑s
  1. Polskie formy gwarowe
  2. pol.gw.
    biés [SGP]
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    baĩsas
  3. lit.
    baisùs
  4. łac.
    foedus

Ewolucja formalna

  1. pie. *bʰoid-so-
  2. psł. 1 bědsъ
  3. psł. 2 *bě̑sъ
  4. stpol. b̍ēs
  5. śrpol. b̍és
  6. npol. b̍es

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «diabeł, czart, szatan, zły duch» [SXVI] SStp: «diabolus». Tożsame znaczenie np. w SWil: «czart, djabeł, szatan, zły duch», SJPDor: «w pojęciu religii chrześcijańskiej: zły duch; diabeł, szatan, czart».
    • ‍ Est quasi bies. R XLVII 368 (około 1500) [SStp]
    • ‍ Do tegoż Biesá mowił: Miły Diable, zaż nam nie dosyć ná krwi Páná Chrystusowej, ktora jest za moje grzechy rozlana. ReszPrz. 51 1585 [SXVI]
    • ‍ Więc w tym złe wrogi potwarzyli flisi| Mieniąc że Wisłę zámiotáli biesi. KlonFlis G2 1598 [SXVI]
    • ‍ Krążą przecież dotychczas podania, że bies zakupywał za życia ludzkie dusze. Wójc. Klechdy I, 148 1837 [SJPDor]
    • ‍ Była to opętana z Gołańczy, przybyła i ona na odpust, iżby słynny z egzorcyzmów ksiądz Prosper, biesa z jej ciała wypędził. Wilk. p. Wieś II, 220 1841 [SJPDor]
    • ‍ Zła, jak bies jaki. 1861 [SWil]
  2. «mit. rodzaj jeden słowiańskich Dydków, lub djabłów» [SWil] USJP: książk. «w mitologii słowiańskiej: demon zła, w chrześcijaństwie utożsamiany z diabłem; zły duch, szatan, czart».

Związki frazeologiczne

  1. pożreć do biesa «zniszczyć całkowicie» [ESXVII-XVIII]
  2. pójść na biesa «stać się złym, ulec złym pokusom» [ESXVII-XVIII]
  3. bies nie spał «zło czyhało na słabości człowieka» [ESXVII-XVIII]
  4. bies po nim, bies potem «nic nie warty, na nic się nie zda» [SWil]
  5. bies wie, bies zgadnie «nikt nie wie, nikt nie zgadnie» [SJPDor]
  6. czort, szatan, diabeł, książk. bies opętał kogoś, licho, złe itp. kogoś opętało, coś kogoś opętało «1. ktoś został zniewolony przez złe moce, pozostaje pod wpływem diabła, demonów itp.; 2. ktoś nagle zaczął zachowywać się nieobliczalnie, inaczej niż do tej pory, ktoś postępuje jak człowiek szalony, nieopanowany itp.» [USJP]
  7. diabeł, szatan, zły duch, książk. bies w kogoś wstąpił, wszedł, złe w kogoś wstąpiło, weszło «1. ktoś został opętany, zniewolony przez moce diabelskie; 2. o kimś, kto nagle zaczął zachowywać się nieobliczalnie, odmiennie niż do tej pory, kto postępuje jak człowiek szalony» [USJP]
  8. do biesa porzucić «obrócić na marne, zmarnować (się); stracić» [ESXVII-XVIII]
  9. do biesa tam tego było «było tam tego bardzo dużo» [SWil]
  10. gorzej niż samego biesa w nienawiści mieć [SXVI]
  11. iść (lub toczyć się) do biesa «iść na marne, marnować (się)» [ESXVII-XVIII]
  12. pójść do biesa «pójść do diabła, iść precz» [SWil]

Połączenia wyrazowe

  1. biesa odbyć «odprawić, wygonić» [SXVI]
  2. lada bies «byle kto» [SWil]
  3. leda bies «byle kto» [ESXVII-XVIII]
  4. na biesa, do biesa, u biesa «wykrzyknienie wyrażające oburzenie, strach, zdziwnienie» [SJPDor]
  5. porwan biesu «nie wiadomo gdzie, do diabła» [SXVI]
  6. u biesa «wyraża zniecierpliwienie, zdenerwowanie» [ESXVII-XVIII]

Przysłowia

  1. Gdzie bies nie może, tam babę wrazi. [L]
  2. Własnie jáko Ruś mowi: jeden idzie k lesu, i ręczniká nie rzeżąc, drugi czesze k biesu. [SXVI]
  3. Zła, jak bies jaki. «bardzo zła» [SWil]
  4. Źle z biesem żartować, [SW]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Joanna Bałabuch, Zespół -