rozum

rzeczownik, r.m.
psł. dekl. -o- tematowa→ pol. dekl. m.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *au̯-mó- [SEJPBo]
  3. od rdzenia pie.
    *au̯- [SEJPBo]
  4. pie. (laryng.)
    *h₂eu-m- [EDSIL]
  5. od rdzenia pie. (laryng.)
    *h₂eu- [EDSIL]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *orzumъ
  3. od psł.
    *orzuměti
  4. od psł.
    *uměti
  5. od psł.
    *umъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    rozum
  3. dłuż.
    razym
  4. głuż.
    rozum
  5. słc.
    rozum
  6. błr.
    rózum
  7. ukr.
    rózum
  8. scs.
    razumъ
  9. bułg.
    rázum
  10. mac.
    razum
  11. sch.
    rȁzūm
  12. słoweń.
    rázum
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    aumuõ
  3. lit.
    aumenis
  4. sans.
    āvíṣ
  5. grec.
    aisthánomai

Ewolucja formalna

  1. pie. *au̯-mó-
  2. psł. *orz-umъ
  3. płn.słow. *rozumъ
  4. stpol. rŏzūm
  5. śrpol. rozum

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «zdolność myślenia, rozeznawania myśleniem, inteligencja, umysł, sprawność umysłu, myślenie, wnioskowanie, facultas cogitandi, cogitatione cognoscendi, intelligentia, mens, ratio, cogitatio, coniectio, conclusio» [SStp] ESXVII-XVIII: «zdolność pojmowania i wyciągania wniosków; umysł, mądrość», L: «pojętność, poznanie, rozeznanie, rozsądek, rozwaga, baczność, roztropność, mądrość», SWil: «(w znacz. posp.) najwyższa władza ducha ludzkiego oceniająca przedmioty i wydająca sądy o rzeczach; jak rozsądek w rzeczach pospolitych, codziennych, tak rozum w sferze wyższej jest kierownikiem myśli i sędzią», SW: «zdolność pojmowania, władza rozumowania, władze umysłowe, umysł, głowa, inteligencja», SJPDor: «zdolność myślenia, poznawania, wykrywania związków zależności między postrzeganymi rzeczami, zjawiskami i formułowania sądów, orzekania o tych zjawiskach i zależnościach; umysł, inteligencja», USJP: «właściwa człowiekowi zdolność myślenia, poznawania, wykrywania związków i zależności między postrzeganymi rzeczami, zjawiskami oraz formułowania sądów, orzekania o tych zjawiskach i zależnościach; umysł, inteligencja»
    • ‍ Rozum (intellectum) ci dam i nauczę cie na drodze tej, po jejże będziesz chodzić. Fl 31, 10, sim. Puł (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ U tego Człowieka Stary rozum choć sam jest młody. PasPam 143v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Moc pojmowania nazywamy rozumem. Cyank. Log. 42 1784 [L]
    • ‍ Rozumem człowiek różni się od zwierzęcia. 1861 [SWil]
    • ‍ Gdy dusza rozsądek czyni o rzeczach, zowie się rozumem; gdy rozpamiętywa rzeczy, zowie się pamięcią. 1912 [SW]
    • ‍ Wszystką władzę rozumu wytężył, żeby zrozumieć. Żer. Popioły II, 232 1956 [SJPDor]
    • ‍ Człowiek wielkiego rozumu. 2003 [USJP]
  2. «rozumienie (sensu), actus intelligendi (sensum)» [SStp] SW: «rozumienie, zdanie, mniemanie, sposób zapatrywania się, punkt widzenia»
    • ‍ Cztli w księgach zakona bożego rozdzielnie i otworzenie ku rozumu (ad intelligendum). I rozumieli wszytcy, gdy czcion zakon BZ Neh 8, 8. 1455 [SStp]
    • ‍ Nie omyliłem się na moim rozumie. Troc. 1912 [SW]
  3. «znaczenie, sens czegoś, alicuius rei significatio, sensus» [SStp]
    • ‍ Jichże (sc. praw) zgrumadny rozum krotkimi a dostatecznymi wszej rzeczy słowy po polsku przełożywszy..., tu stoi popisan początek jich Sul 5. 1450-1500 [SStp]
  4. «zmysł fizyczny, czucie, sensus» [SStp] SW: «u zwierząt = zmyślność, instynkt»
    • ‍ Ja grzeszni człowiek kaję sie oćcu... mych wszech grzechow, com sie jich dopuścił... mą pięcią rozumu Spow 2. (około 1415 roku) [SStp]
    • ‍ Rozumu i czuchu psu trzeba, bo który nie czuje albo głupi, niewiele sprawi. Troc. 1912 [SW]
  5. «posp. umiejętność postępowania w życiu, baczność, roztropność» [SWil] SW: «rozumność, mądrość, rozsądek, zastanowienie, roztropność, rozwaga, pojętność, dojrzałość umysłowa, pojęcie, objęcie; spryt, dowcip, rozgarnienie», SJPDor: «umiejętność radzenia sobie w życiu; zmyślność, instynkt u zwierząt; mądrość, roztropność», USJP: «umiejętność radzenia sobie w życiu; mądrość, roztropność, rozsądek; także u zwierząt: zmyślność»
    • ‍ Nie będziesz mię uczył rozumu. 1861 [SWil]
    • ‍ Od pierwszego rozumu wzięcia święte życie prowadził. Birk. 1912 [SW]
    • ‍ Z cudzego gadania to się jeszcze nikt rozumu nie nauczył. Was. W. Wierzby 39 1958 [SJPDor]
    • ‍ Nie u każdego rozum przychodzi z wiekiem. 2003 [USJP]
  6. «w lm. rozumy = fig. umysły, duchy, osoby obdarzone wielkim rozumem» [SWil]
    • ‍ Największe rozumy tego wieku: Napoleon, Byron, Goethe. 1861 [SWil]
  7. «prze. rozumy; rozumne v. dowcipne sztuki, fortele» [SWil] SW: «figiel mądrości, wybieg, sztuczka, fortel»
    • ‍ Ulisses dziwnych rozumów na świecie używał; za jego sprawą wzięli Grecy Troję. 1861 [SWil]
    • ‍ Ulikses dziwnych rozumów na świecie używał; za jego sprawą wzięli Grecy Troję. Biel. M. 1912 [SW]
  8. «a) bezwzględny; prawa, myśli Boga, które są zarazem prawami dla wszystkich światów i czasów, które istnieją nie tylko w duchu ludzkim, w jestestwach myślących, lecz tętnią we wszystkiem, a oraz w sobie i przez się, są substancją; w ludziach rozum bezwzględny są to owe prawa boże w duchu naszym, zawsze jednakie, bez względu na cechy i treści różne osób (Kremer); b) czysty; władza ducha ludzkiego wolna od wszelkich przypadłości ubocznych i niezależna od wszelkich wpływów zewnętrznych, pod której kierunkiem myślenie dochodzi prawd wiecznych, niewzruszonych (Kant); c) empiryczny; władza umysłu, która rozważa, pojmuje i ocenia wrażenia otrzymane przez zmysły (Wolf)» [SWil]
  9. «nieuż. umysł, dusza, duch, usposobienie człowieka» [SW]
    • ‍ Rozum (umysł) łaskawy, cierpliwy. Troc. 1912 [SW]
  10. «gw. mózg» [SW] SJPDor: reg. «mózg»
    • ‍ Naokoło rozumu wodę miała. 1912 [SW]
  11. «gw. punkt na ciemieniu, z którego włosy rozchodzą się promieniami» [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «zdolność myślenia, rozeznawania myśleniem, inteligencja, umysł, sprawność umysłu, myślenie, wnioskowanie» [SStp]
  2. «posp. umiejętność postępowania w życiu, baczność, roztropność» [SWil]

Związki frazeologiczne

  1. chłopski rozum «zachowanie rozsądku» [SW]
  2. dostać małpiego rozumu «zacząć się zachowywać w sposób dziwaczny lub nieobliczalny, stracić rozsądek, panowanie nad sobą, zwariować» [SW]
  3. ktoś ma swój rozum «ktoś wie, co robi, umie sobie radzić» [SJPDor]
  4. mieć więcej szczęścia niż, niżeli rozumu «zawdzięczać powodzenie pomyślnym okolicznościom, a nie własnemu rozumnemu zachowaniu się» [SJPDor]
  5. na zdrowy rozum «w odniesieniu do sposobu oceny czegoś, podejścia do czegoś z rozwagą, zdroworozsądkowo, bez emocji» [SW]
  6. nauczyć kogoś rozumu «dać komuś nauczkę» [SJPDor]
  7. niespełna rozumu «ktoś szalony, głupi, zachowujący się całkowicie nierozsądnie, nieobliczalne» [SJPDor]
  8. pójść po rozum do głowy « zastanowiwszy się znaleźć na coś radę, znaleźć wyjście z jakiejś sytuacji» [SW]
  9. przyjść do rozumu «stać się mądrym, rozsądnym; dojrzeć umyslowo» [SJPDor]
  10. uczyć kogoś rozumu «dawać komuś rady; pouczać» [SJPDor]
  11. zjeść, posiąść wszystkie rozumy «ktoś jest zarozumiały, myśli, że wszystko wie, wszystko rozumie» [SJPDor]

Połączenia wyrazowe

  1. komuś odjęło rozum «ktoś postradał zmysły» [SW]
  2. postradać rozum «zatracić się» [SW]
  3. tracić rozum «tracić zdrowy rozsądek» [SW]

Przysłowia

  1. Brody dość, by tyle rozumu. [ESXVII-XVIII]
  2. Co głowa to rozum. [SWil]
  3. Co głupiemu po rozumie, kiedy go użyć nie umie.
  4. Człowiek do śmierci rozumu się uczy. [SJPDor]
  5. Gdy kogo Bóg chce skarać, rozumu mu odejmuje. [SWil]
  6. Gdzie rozumu nie masz, tam i rządu. [SWil]
  7. Kogo Bóg chce ukarać, temu rozum odbiera. [SJPDor]
  8. Lépszy funt szczęścia, niż cętnar rozumu. [ESXVII-XVIII]
  9. Lepszy łut szczęścia niż cetnar (funt) rozumu. [SJPDor]
  10. Od wódki rozum krótki. [SJPDor]
  11. Rozum bez cnoty, miecz w ręku szalonego. [SWil]
  12. Rozumem dopiąć, gdzie siły nie staje. [SWil]
  13. Rozumem się rządź, nie zmysłami. [SWil]
  14. Rozumu nie kupić. [SWil]
  15. Ruszyć rozumem jak martwe cielę ogonem. [SJPDor]
  16. Słow dość rozumu nié wiéle. [ESXVII-XVIII]
  17. Urody dość, rozumu ni kąská. [ESXVII-XVIII]
  18. W trudności rozum poznać. [SWil]
  19. Włos długi, rozum krótki. [SJPDor]

Wyrazy pokrewne

Autorzy: Agata Radzio-Zawadzka, Zespół -