miara

rzeczownik, r.ż.
psł. dekl. -a- tematowa→ pol. dekl. ż.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *mē- [SEJPBo]
  3. pie. (laryng.)
    *meh₁- [EDSIL]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *měra
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    míra
  3. głuż.
    měra
  4. słc.
    miera
  5. ros.
    méra
  6. scs.
    měra
  7. sch.
    mjȅra
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. sans.
    mímīte
  3. stang.
    mǣð
  4. grec.
    mē̃tis
  5. grec.
    métron
  6. łac.
    mētior, mētīrī

Ewolucja formalna

  1. pie. *mē-
  2. psł. *mě-ra
  3. stpol. m̍ără || m̍era
  4. śrpol. m̍ara

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «umowna wielkość służąca do określania innych wielkości, także przyrządy do określania długości, objętości i wagi, mensura, modus, modius» [SStp] SXVI: «jednostka miary; stosowanie określonych jednostek miary», ESXVII-XVIII: «wielkość przyjęta za jednostkę dla oceny innych wielkości tego samego rodzaju», SWil: mat. ilości «ilość oznaczona do porównania z nią nieoznaczonych ilości», SW: «wielkość przyjęta za jednostkę do oceny innych wielkości tegoż samego rodzaju», SJPDor: «wielkość przyjęta za jednostkę porównawczą przy pomiarach wielkości tego samego rodzaju», USJP: «wielkość przyjęta za jednostkę porównawczą przy pomiarach wielkości fizycznych tego samego rodzaju»
    • ‍ Kto ma tego sędzić, kto ma złą miarę albo łokieć? OrtMac 96. (około 1450 roku) [SStp]
    • ‍ Cubitus, Lokieć, też miárę łokieć zową, który czynią dwie stopie ná dłużą. Mącz 70c 1564 [SXVI]
    • ‍ Chcąc mierzyć, trzeba mieć jaką znajomą wielkość, aby z nią porównywać nieznajomą, i ta się właściwie nazywa miarą. Łęsk. 1 1790 [L]
    • ‍ Miary objętości ciał ciekłych. 1902 [SW]
    • ‍ Do rozpowszechniania miar i wag babilońskich najwięcej przyczynili się (...) Fenicjanie. Korzon. Handl 1914 [SJPDor]
    • ‍ Miary czasu. 2003 [USJP]
  2. «pomiar, czynność mierzenia, actus metiendi» [SStp] SXVI: «mierzenie, określanie wielkości», SWil: «mierzenie, rozmiar», SJPDor: «mierzenie, przymiarka; niekiedy sposób mierzenia», USJP: pot. «mierzenie szytego ubrania, przymiarka»
    • ‍ Jako się Nawrotową rzeczą miedzy nami miara rozszła. KsMaz II nr 1233. 1425 [SStp]
    • ‍ á ták ustáwiamy, áby w ratuszach korce były spráwiedliwéj miáry: któré dármo máją być dawáné ludziom ku mierze [ad mensuranda frumenta JanStat 1056]. SarnStat 282 1594 [SXVI]
    • ‍ Lepsza miara niż wiara. 1861 [SWil]
    • ‍ Czy uszyje kto dobre buty bez miary i obliczenia? Rudn. L. Stare II, 232 1949 [SJPDor]
    • ‍ Mieć miarę u krawca. 2003 [USJP]
  3. «górna granica tego, co się komuś należy, należna ilość, modus rerum, quae alicui debentur» [SStp]
    • ‍ Karmić będziesz nas chlebem słez a picie dasz nam we słzach w mierze (Puł: w miarę, in mensura). Fl 79, 6. (przed 1400 rokiem) [SStp]
  4. «określony system mierniczy, certus mensurae modus» [SStp]
    • ‍ Jakom ja panu Janowi nie ręczył za trzy [t]ćwiertnie rży i za wiertel miary nowomiestskiej, miary wirzchowatej. Pyzdr nr 1177. 1438 [SStp]
  5. «rozmiar, wskazana wielkość, magnitudo certae cuiusdam mensurae» [SStp] SXVI: «ilość, wielkość, rozmiar», SW: «ilość, wielkość, rozmiary, wymiary, objętość», SJPDor: «to, co można zmierzyć, co się da zmierzyć; a) rozmiar, wymiar, wielkość; b) ilość, liczba; c) ilość (płynu, zboża, kartofli itp.; dawniej także: ziemi) odpowiadająca danej wielkości, przyjętej za jednostkę przy mierzeniu», USJP: «wielkość lub rozmiar czegoś; wymiary; książk. ilość, liczba»
    • ‍ Za grzech swoj ofierować będzie skopu... i da ji kapłan<owi> podle wielkości a miary grzechu (iuxta aestimationem mensuramque delicti). BZ Lev 6, 6. 1455 [SStp]
    • ‍ Mąż jeden pośrzedniej miáry| Iż áni młody áni stáry: Mieszkájąc sobie pieszczenie| Więc potym pojął dwie żenie. BierEz Mv 1522 [SXVI]
    • ‍ Wszystkich opon była jedna miara. Leop. 1902 [SW]
    • ‍ Koń pod strzelca i ułana nie mógł być mniejszej miary niż calów 58, ani większej nad cali 60, mierząc od ziemi do kłęba. Gemb. Wojsko 176 1902 [SJPDor]
    • ‍ Miara stopy. 2003 [USJP]
  6. «jakaś choroba, którą leczono przy pomocy mierzenia ciała lub określonych jego części, morbus quidam» [SStp] SW: gw. lm. «pewna choroba»
    • ‍ Quidam sunt, qui quandam infirmitatem vocant miara, quam curare cum filo mensurando hominem aut caput eius, quam infirmitatem aut aliam sibi similem dicunt evenire. R XXIV 346. (około 1450 roku) [SStp]
  7. «danina w zbożu a. mące uiszczana za zmielenie zboża w młynie, tributum, quod pro grano molendo solvebatur frumento vel farina» [SStp] L: «pomierne, co się daje od mierzenia abo mełcia młynarzowi»
    • ‍ Quociescunque ad predictorum fratrum molendinum molere voluero, michi cum mea familia tamen, absque ulla macca, quod Polonice miera dicitur, molere debent. KodWP I 164. 1236 [SStp]
    • ‍ Opust bez ofiary, a młyn bez miary, nie lubią czekać. Mon. 76, 281 1766 [L]
  8. «ogólne warunki, sytuacja, punkt widzenia jakiejś sprawy, rerum ratio, condicio» [SStp] SXVI: «stan, sytuacja (zwykle z określeniem oceniającym)»
    • ‍ Panie wojcie, gdym ja... podubożał... i chcę jej rolą wrocić..., pytam prawa..., azali ona juże tako w tej mierze ma przyjąć... swą rolą? OrtKał 208 1450-1500 [SStp]
    • ‍ Tego mniemaj zá szczęsnego| Kto ma przyjacielá wiernego: Támći wszystká dobra miárá| Gdzie sie złączy dwojá wiárá. BierEz G. 1522 [SXVI]
  9. «przedmiot służący do mierzenia» [SXVI] L: «narzędzia i naczynia do mierzenia», SWil: «narzędzie, naczynie do mierzenia», SW: «narzędzie albo naczynie do mierzenia», SJPDor: «to, czym się mierzy, przedmiot, przyrząd do mierzenia (np. linia lub taśma, często z podziałką, naczynie określonej objętości)», USJP:«przedmiot lub przyrząd do mierzenia (np. linijka, taśma z podziałką, naczynie określonej objętości); także: odmierzona ilość czegoś; miarka»
    • ‍ A ten co ze mną gádał. miał trzcinną miárę złotą, chcąc żeby zmierzył miásto i brony jego, i mur. Leop Apoc 21/15 1561 [SXVI]
    • ‍ Kieliszki szynkarskie, byleby były do miary zrobione, bo szynkarzowi więcej zależy na mierze, niż na czystości śkła. Torz. 125 1785 [L]
    • ‍ Garniec warszawskiéj miary. 1861 [SWil]
    • ‍ Całą buchalterię swojego interesu i rachunki dwustu swoich robotników prowadził za pomocą nacięć na grubym kiju, który mu jednocześnie za miarę służył Kosiak. Bud. 1891 [SJPDor]
    • ‍ Miary do mierzenia zboża. 1902 [SW]
    • ‍ Miara krawiecka. 2003 [USJP]
  10. «nadawanie prawidłowego kształtu geometrycznego w pracach technicznych (pionu, kąta itp.); prawidłowy kształt geometryczny» [SXVI]
    • ‍ Są tedy Instrumentá álbo Naczynié rozmáité, których mądrzy Mistrzowie do miáry używáją. Strum Bv. 1573 [SXVI]
  11. «wzór, model, kształt » [SXVI] SWil: fig. «wzór, przykład»
    • ‍ jednę wagę sprząść domá dla proby wagi, [...] á toż ná onej mierze wagi doświadczy, jeśliby ták przędze oddáć nie mogłá, jáko jej przędziwá dano. GostGosp 114. 1588 [SXVI]
    • ‍ Dzieł to może być miarą jego zdolności i talentu. 1861 [SWil]
  12. «umiar, brak przesady, złoty środek, to, że czegoś jest w sam raz, nie za mało, a zwłaszcza nie za dużo» [SXVI] L: «miary zachowywanie, mierność, wstrzemięźliwość», SWil: fig. «umiarkowanie, wstrzemięźliwość», SW: przen. «przyzwoite granice, statek, umiarkowanie, upamiętanie, wstrzemięźliwość», SJPDor: «umiar, granica», USJP: «umiar w czymś, dopuszczalne granice czegoś»
    • ‍ Toć będzie napoczciwiej| kiedy środkiem pojdziesz| Rychlej sławy poczciwej| z miáry záwżdy dojdziesz. RejZwierz 29v 1562 [SXVI]
    • ‍ W dostatku trudno miarę zachować. Rys. Ad. 71 1640 [L]
    • ‍ Zachować miarę w jedzeniu i piciu. 1861 [SWil]
    • ‍ Najważniejszą wadą Grudzińskiego był zwykle brak miary artystycznej w kompozycji, w użyciu barw, w doborze wyrazów. Chmielow. Poeci 258 1895 [SJPDor]
    • ‍ Dobra groza, gdy ma miarę, co jeśli wychodzi z swej miary, lepiej jest, gdy się ku łaskawości przeważa. Pilch. M. 1902 [SW]
    • ‍ Nie znała miary w korzystaniu z uciech tego świata. 2003 [USJP]
  13. «sposób, zwłaszcza sposób postępowania w dążeniu do osiągnięcia czegoś; indywidualne zasady moralne» [SXVI] SWil: fig. «środek, sposób»
    • ‍ tę ma [Polak] w sobie miárę| Kiedy co komu rzecze, mocno chowa wiárę. RejZwierc 241 1568 [SXVI]
    • ‍ Wszelkich miar użył, aby go wydobyć z nieszczęścia. 1861 [SWil]
  14. «sposób oceny danego zjawiska» [SXVI]
    • ‍ Chmurne szczęście w jednej mierze Z łáskáwym moj umysł bierze. RybGęśli B2v. 1593 [SXVI]
  15. «rytmiczność» [SXVI]
    • ‍ Gdy też [puls] k temu nie będzie jednakiej miary, ale czasem barzo czasem mgło, też rychło i leniwo, tam śmierć bliską znamionuje. GlabGad E4. 1535 [SXVI]
  16. «przen.: strona, wzgląd» [ESXVII-XVIII] L: «strona, wzgląd, część», SW: «strona, wzgląd», SWil: fig. «wzgląd, pobudka»
    • ‍ Z każdéj miary doskonały Cn. Th. 1643 [L]
    • ‍ Chcesz wiedzieć, z jakich miar to przedsiębiorę? 1861 [SWil]
    • ‍ Z każdej miary doskonały. 1902 [SW]
  17. «moraln. naznaczony kres» [L] SWil: fig. «granica, naznaczony kres», SW: przen. «naznaczony kres, granice, zakres»
    • ‍ Jest miara w każdéj rzeczy, są pewne granice. Jeż. Ek. G. 1 1648 [L]
    • ‍ Dopełnił miary występków. 1861 [SWil]
    • ‍ Jest miara w każdej rzeczy, są pewne granice. 1902 [SW]
  18. «w wierszach; rozkład w pewnym porządku zgłosek długich i krótkich» [SWil] SW: «układ wiersza, polegający na równej odległości zgłosek akcentowanych», SJPDor: lit. «stały schemat uporządkowania materiału fonicznego mowy wiązanej; metr, metrum», USJP: lit. jęz. «miara wierszowa; metrum»
    • ‍ Miary w wierszach polskich gruntują się na akcencie. 1861 [SWil]
    • ‍ Za miarę zgłosek uważaliśmy akcent, zachowujący się w wymawianiu. 1902 [SW]
    • ‍ Pisywał dorywczo, wysłuchany w miary Kochanowskiego, którego poczytywał za swego patrona. Krzyż. J. Lit. 319 1953 [SPsł]
  19. «przestarz. cel» [SWil]
    • ‍ Strzelać do miary. Trafił strzałą w miarę. 1861 [SWil]
  20. «przen. zasada, podstawa, prawidło, kierownik, przewodnik, punkt wyjścia; wykładnik, pojęcie, próbka, wyobrażenie, wskazówka, przykład, porównanie, probierz» [SW]
    • ‍ Nauka religii miarą powinna być i prawidłem spraw naszych. Kłok. 1902 [SW]
  21. «nieuż. przyczyna, powód, pobudka, racja» [SW]
  22. «wartość, stopień, poziom czegoś» [USJP]
    • ‍ Talent literacki znacznej miary. 2003 [USJP]

Zmiany semantyczne

  1. «pomiar, czynność mierzenia» [SStp]
  2. «umowna wielkość służąca do określania innych wielkości, także przyrządy do określania długości, objętości i wagi» [SStp]
  3. «wartość, stopień, poziom czego» [USJP]

Związki frazeologiczne

  1. (brać) pod miarę «odmierzać miarką nieprzepełnioną, dokładnie pełną bez naddatku» [SStp]
  2. brać miarę «wnioskować, porównywać» [ESXVII-XVIII]
  3. dopełniła się, przepełniła się miara; przebrała się miara, pot. miarka; coś dopełniło miary czegoś, przepełniło miarę czegoś «jest czegoś, zwykle czegoś złego, więcej niż można znieść lub tolerować» [SXVI]
  4. książk. mierzyć kogoś, coś jakąś miarą, miarką, przykładać do kogoś, do czegoś jakąś miarę «oceniać kogoś lub coś w jakiś sposób, według jakichś kryteriów» [USJP]
  5. miarę [czemu] i też koniec uczynić «skończyć» [SXVI]
  6. miarę brać na cenę «ustalać cenę» [SXVI]
  7. miarę wymierzyć «ustanowić miarę» [SXVI]
  8. miarę zgubić «popaść w uporczywą chorobę» [SW]
  9. mierzyć kogoś, coś swoją, własną miarką, miarą «sądzić według siebie, oceniać ze swojego punktu widzenia» [USJP]
  10. na naszę miarę «w przeliczeniu» [SXVI]
  11. naciągać ku pierwszej mierze «przywracać do dawnego stanu» [SXVI]
  12. nie mieć miary (mieć miarę) «nie mieć wymaganej, żądanej wielkości (mieć taką wielkość)» [SJPDor]
  13. oceniać kogo miarą jego zasług «biorąc za punkt wyjścia jego zasługi» [SW]
  14. Pan Bóg na niego, na nią miarę zgubił «żartobliwie o kimś bardzo wysokim» [SJPDor]
  15. położyć pod miarą «ograniczyć, określić» [SStp]
  16. pot. brać, wziąć miarę na coś «ustalać, ustalić wymiary tego, co ma być wykonane» [USJP]
  17. przebrać (przebierać), przekroczyć (przekraczać), przejść (przechodzić), przepełnić, przesadzić miarę «nadużyć (czego), przesadzić (w czym)» [SJPDor]
  18. przebrała się, przepełniła, wyczerpała miara czego «coś przekroczyło możliwe granice» [SJPDor]
  19. przekroczyć miarę, przebrać miarę, pot. miarkę «posunąć się za daleko; przesadzić w czymś» [USJP]
  20. przyść ku swej mierze «dorosnąć» [SXVI]
  21. rozdzielić pod miarą «odmierzyć dział» [SXVI]
  22. słożyć miarę «złagodzić» [SXVI]
  23. stoi cena w mierze «coś co nie zmienia wartości» [ESXVII-XVIII]
  24. trzymać co, trzymać się, robić co (np. stać, pić itp.) w mierze «trzymać itp. w równowadze, tak jak należy, jak jest w zwyczaju, tyle, ile trzeba, ile można; niekiedy także: nie zmieniać (się)» [SJPDor]
  25. ubranie, buty itp. (robione, szyte) na miarę «ubranie, buty wykonane na zamówienie według wymiarów osoby, dla której są one przeznaczone» [USJP]
  26. w jakiejś, pewnej, dużej, znacznej, równej itp. mierze «w jakimś, pewnym, dużym, takim samym itp. zakresie» [USJP]
  27. w jednej mierze stać «jednakowo oceniać, jednakowo traktować» [SStp]
  28. wyjść z miary «wykroczyć przeciw ustalonym normom obyczajowym, zwyczajom» [SJPDor]
  29. zstępować, kroczyć z miary «zbaczać» [SXVI]
  30. żart. Pan Bóg na kogoś miarę zgubił «o kimś bardzo wysokim» [USJP]

Połączenia wyrazowe

  1. bez miary «bez ograniczenia» [SStp]
  2. bez miary «nie mierząc» [SW]
  3. bez miary «niezmiernie, nadzwyczaj» [ESXVII-XVIII]
  4. bez miary albo nad miarę «nadmiernie, niepomiernie, nad wyraz, niezmiernie, zbyt, nadzwyczaj» [SW]
  5. bez miary strawny «rozrzutny, marnotrawny» [SStp]
  6. co miara «bardzo dużo; co niemiara» [SJPDor]
  7. co niemiara «bardzo dużo, mnóstwo» [ESXVII-XVIII]
  8. książk. bez miary «bardzo, niezmiernie» [USJP]
  9. książk. w tej mierze «pod tym względem, w tej sprawie» [SJPDor]
  10. ktoś lub coś na miarę kogoś lub czegoś, na jakąś miarę «ktoś lub coś odpowiada lub dorównuje komuś, czemuś pod jakimś względem, np. talentem, poziomem, znaczeniem, wielkości» [USJP]
  11. ktoś, coś na fidiaszową miarę, na miarę Fidiasza «o kimś, o czymś niepospolitym, wyrastającym ponad przeciętność» [USJP]
  12. miara człowiecza [SXVI]
  13. miara wierszowa «metrum» [USJP]
  14. miarą «umiarkowanie, wstrzemięźliwie, wolno, powoli, oględnie, oszczędnie» [SW]
  15. miarą zmierzyć [SXVI]
  16. miary metryczne «układ miar używany w większości krajów, oparty dla mierzenia przestrzeni na metrze, dla mierzenia masy - na kilogramie» [SJPDor]
  17. nad miarę «więcej nad pewną określoną ilość» [SW]
  18. nad miarę «więcej nad pewną określoną ilość» [SW]
  19. nad miarę, ponad miarę «zbyt wiele, zanadto, za dużo» [USJP]
  20. okolicznik stopnia a. miary «okolicznik oznaczający stopień natężenia jakiejś czynności, stanu lub właściwości» [USJP]
  21. pod miarą «według z góry określonej miary» [SW]
  22. pod miarą «w określonej, odpowiedniej ilości» [SXVI]
  23. pod tąż miarą «tyle samo» [SXVI]
  24. przestarz. pod miarą «według określonej ilości, liczby» [SJPDor]
  25. rowną miarą «jednakowo» [SStp]
  26. słuszna miara [SXVI]
  27. sprawiedliwa miara «sprawiedliwość» [SXVI]
  28. umniejszać miary [SXVI]
  29. w jednej mierze «prosto i bez ruchu» [SXVI]
  30. w jednej mierze «w równych ilościach» [SXVI]
  31. w jednej mierze «niezmiennie pod względem rozmiarów» [SXVI]
  32. w jednę miarę «równomiernie pod względem czasu» [SXVI]
  33. w jednę miarę «tej samej wielkości» [SXVI]
  34. w miarę «równo, dokładnie, jednostajnie; proporcjonalnie» [SXVI]
  35. w miarę «o tym samym czasie» [SXVI]
  36. w miarę «w ograniczonej ilości» [SXVI]
  37. w miarę «tyle, ile trzeba» [SXVI]
  38. w miarę «tyle, ile trzeba, ile można; akurat» [SJPDor]
  39. w miarę «a) «tyle ile trzeba, akurat», b) «w dostatecznym stopniu, średnio» [USJP]
  40. w miarę czegoś, w miarę jak «równocześnie z czymś, w tym samym czasie» [USJP]
  41. w miarę jak, w miarę czego, daw. pod miarę czego «jednocześnie w czym; stosownie, odpowiednio do czego»
  42. w miarę możliwości, możności «na ile można, tak jak to tylko jest możliwe» [USJP]
  43. w pełnej mierze «całkowicie» [SXVI]
  44. w prawą miarę «na równe części» [SXVI]
  45. w prawej mierze «doskonały» [SXVI]
  46. w równej mierze «tej samej wielkości» [SXVI]
  47. w swą miarę «we właściwym czasie» [SXVI]
  48. w swej mierze «proporcjonalnie do swoich możliwości» [SXVI]
  49. w swojej mierze «pod pewnym względem» [SXVI]
  50. w tej mierze «w tym wypadku, w tej sprawie» [ESXVII-XVIII]
  51. w tej mierze «w tej sprawie (o której była właśnie mowa)» [USJP]
  52. w tejże mierze «być podobnym» [SXVI]
  53. w tejże mierze «tyle samo» [SXVI]
  54. w żaden sposób, żadnym sposobem, książk. żadną miarą (nie móc czegoś zrobić, czegoś się nie uda zrobić itp.) «mimo usilnych starań (nie móc czegoś zrobić, czegoś się nie uda zrobić itp.)» [USJP]
  55. wirzchowata miera «miara odmierzona kopiato, z nadwyżką» [SStp]
  56. z innej, z każdej, z tej miary; z innych, z wielu, z tych miar «z innego, z każdego, z tego względu; z innych, z tych względów; z innej, z tej racji» [SJPDor]
  57. z miary swej «według swoich możliwości» [SXVI]
  58. z wielu miar «różne» [SXVI]
  59. ze wszech miar «pod każdym względem» [SJPDor]
  60. ze wszech miar «pod każdym względem, całkowicie, bardzo» [USJP]
  61. żadną miarą «w żaden sposób» [ESXVII-XVIII]
  62. żadną miarą «wcale, bynajmniej» [SXVI]

Przysłowia

  1. Jéden chodzi w miérzé, drugi suknią dziérzé. [Kn]
  2. Apetyt rośnie w miarę jedzenia «w miarę jak sytuacja staje się coraz lepsza, oczekiwania i pragnienia stają się coraz większe» [USJP]
  3. Bez miary lekarstwo stanie za truciznę. [SW]
  4. Dał ci Bóg dary, używajże miary. [SW, L]
  5. Drożej ceń, á w miáręć zápłácą. [Kn]
  6. Głupieć z tego się radować, Coć tą miarą mogą oddać. [SXVI]
  7. Lepsza miara niźli wiara. [L]
  8. Lepsza miara, niż wiara. «lepiej przemierzyć» [SW]
  9. Miara we wszem ma być zachowana. [SW, L]
  10. Miara we wszystkim potrzebna. [Kn]
  11. Miarę [czemu] i też koniec uczynić. «skończyć» [SXVI]
  12. Nie mieć [z czym] wagi ani miary. «być nieporównywalnym» [SXVI]
  13. Trudna w dostatku, w szczęściu miara. [SW, Kn]
  14. W dostatku trudno miarę zachować. [L]
  15. XArcybiskup na to powiedział, że to universus ordo gdy wsiadać na siodło miarę brać. «za późno zacząć przygotowania» [SXVI]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Olga Rachoń, Zespół -