bać się

czasownik
psł. kon. IV -i- tematowa→ pol. kon. III -'ę, -'isz//-ysz

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *bʰəi̯-ō- [IEW]
  3. od rdzenia pie.
    *bʰōi- [IEW]
  4. pie. (laryng.)
    *bʰoiH-eh₂- [EDSIL]
  5. od rdzenia pie. (laryng.)
    *bʰeih₂- [LIV2]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *bojàti sę
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    bát se
  3. stczes.
    báti sě
  4. dłuż.
    bójaś se
  5. kasz.
    bojec są
  6. głuż.
    bojeć so
  7. ros.
    bojat'sja
  8. ukr.
    bojátysja
  9. scs.
    bojati sę
  10. bułg.
    bojá se
  11. mac.
    bojam se
  12. sch.
    bòjati se
  1. Polskie formy gwarowe
  2. pol.gw.
    bojać się, bojeć się, bojić [SGP]
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    bijóti, bijótis
  3. stprus.
    biātwei
  4. sans.
    bháyate
  5. awest.
    b(a)iieṇtē
  6. hol.
    beven
  7. stirl.
    báigul

Ewolucja formalna

  1. pie. *bʰəi̯-ō-
  2. psł. *bojàti sę
  3. stpol. *bojać śă˛|| bojeć śă, bāć śă˛
  4. śrpol. báć śę, bać śę

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «lękać się (z formą dopełniaczową, czymś, kogoś, czegoś, od kogoś, od czegoś, z infinitywem, ze zdaniem przedmiotowym)» [SStp] SXVI: «doznawać uczucia strachu, lęku, trwogi, być przerażonym», ESXVII-XVIII: «odczuwać strach», L: «mieć bojaźń, lękać się, strachać się, obawiać się», SWil: «mieć bojaźń, lękać się, strachać się, obawiać się», SW: «doznawać bojaźni, lękać się, strachać się, obawiać się, tchórzyć», SJPDor: «doznawać uczucia strachu, odczuwać strach, obawiać się, lękać się», USJP: «doznawać uczucia strachu, odczuwać lęk»
    • ‍ Światłość Boża ogarnęła ony i bały się bojaźnią wielką. Luc 2, 9, SKJ V 252 (około) 1450 [SStp]
    • ‍ jáko skoro poczęli wołáć, oni ludzie leśni bárdzo mocni jęli się báć, przeto iż nie byli zwykli słucháć głosów ludzkich áni ich rozumieć HisAl K6 1550 [SXVI]
    • ‍ Diabeł rzecze Straszna jest śmierć straszny sąd i jam jest strasliwy Musi się mnie każdy bać Martwy i też żywy. KodKon 96 1627 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Niech nienawidzą, byleby się bali Pilch.Sen. 44 1807 [SW]
    • ‍ Boję się, że ku złości, żadna białychgłów inna rzecz tak nie wiedzie, jedno cudność. 1861 [SWil]
    • ‍ Baliśmy się nalotów i nocnego ostrzału wrogiej artylerii. Rudn. A. Żołn. 12 1948 [SJPDor]
    • ‍ Bała się panicznie ciemności, nie mogła zasnąć przy zgaszonym świetle. 2003 [USJP]
  2. «niepokoić się, sollicitum esse» [SStp] SXVI: «obawiać się, przewidywać coś niepomyślnego, niepokoić się, unikać, wystrzegać się, nie chcieć, wzdrygać się», ESXVII-XVIII: «spodziewać się czegoś, przeczuwać coś niepomyślnego; troszczyć się, martwić się o kogo, co», L: «troszczyć się o co», SW «niepokoić się, obawiać się, drżeć, frasować się, być niespokojnym», SJPDor: «troszczyć się, niepokoić się, kłopotać się, być niespokojnym o kogo, o co», USJP: «być niespokojnym o kogoś, o coś, niepokoić się o kogoś, obawiać się czegoś»
    • ‍ A (tak) tym więcej bał się Saul przed Dawidem. BudBib 1. Reg 18/28 1572 [SXVI]
    • ‍ Wolał Abraham synowcowi swemu Lotowi wstąpić i daleko od niego mieszkać: bojąc się dla sług rozerwania braterskiej miłości. SkarKaz 209a 1595 [SXVI]
    • ‍ Nádzieję mamy w kłamstwie (w Polityce nászej) i od mátáctwá ochronę mamy [...] I czegoż się bać mamy. BirkNagr 52 1632 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Cnotliwi Królowie nic się o się samych nie boją, ale o tych, którzy są pod ich mocą; a tyranowie tychże się samych boją, którym rozkazują. Gor. Dw. 361 1639 [L]
    • ‍ Nie bój się! pókim żyw, nie pozwolę na to. 1900 [SW]
    • ‍ Był najmłodszy, chorowity i mama strasznie się o niego bała. Was. W. Pok. 29 1949 [SJPDor]
    • ‍ Nie bój się o mnie, poradzę sobie. 2003 [USJP]
  3. «być posłusznym, pokornym (słuchać, czcić, szanować, poważać, podziwiać kogoś, liczyć się z kimś, mieć wzgląd na kogoś)» [SXVI] ESXVII-XVIII: «czuć respekt przed kim, czym; uznawać kogo, co; słuchać kogo; mieć wzgląd na kogo, co (najczęściej Boga, szatana a. prawo, urząd, osobę wysokiego stanu itp.)»
    • ‍ Ma tedy uczący się młodzieńczyk (...) doświátczonych mężow obráć, ktorych by się on z cnoty bał. KwiatKsiąż B4v 1564 [SXVI]
    • ‍ Mój Boże, jak ci, co samego Imienia ojca bali się mojego [hetmana Koniecpolskiego], Teraz Fortunę tak prędko łapają, A jako wilcy do nas się wkradają! BorzNaw 109 1662 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Gdy winnych karzą niech niewinny boi. MikSil 251 1733 [ESXVII-XVIII]
  4. «nie podlegać komuś lub działaniu czegoś, nie ulegać zniszczeniu, nie ginąć od czegoś, nie znosić czegoś, ulegać zniszczeniu» [SXVI] ESXVII-XVIII: «być nieodpornym, nieprzyzwyczajonym do czegoś, podatnym, wrażliwym», SJPDor: «zwykle z przeczeniem nie: nie niszczyć się od czego, nie ulegać szkodliwym wpływom czego», USJP: «o roślinach, przedmiotach: być nieodpornym na coś, ulegać szkodliwym wpływom czegoś»
    • ‍ á ten kamień nie zgore ani sie ognia boji. FalZioł IV 50d 1534 [SXVI]
    • ‍ Drzewko pięknie zielone, cáłe láto stoi, Nadobne zákwitájąc, wichru się wżdy boi. RejZwierz 127v 1562 [SXVI]
    • ‍ BAZYLISZEK [...] Z nátury boi się Kogutá, dla tego w Afryce miasto Orężá, ná tego Nieprzyjacielá, noszą Kurow podrożni. ChmielAteny I I, 498 1745 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Szpilki [drzew iglastych], czyli igły, nie boją się mrozu i czy zimą, czy latem, wyglądają zawsze jednakowo. Dyak. Las 15 1950 [SJPDor]
    • ‍ Drzewa iglaste nie boją się mrozu. 2003 [USJP]
  5. «nie chcieć mieć z kimś, z czymś do czynienia, unikać kogo, czego, starać się zapobiec czemu» [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Dziwna rzecz, jako się tym ludzie pobłaźnili, że kiedy ledá kto rzecze: Wynidź, jákoś dobrej mátki syn, a bij się ze mną, że się boją nie wyniśdź, by tym złej mátki synowie nie zostáli. StarPopr 107 1625 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Więc kto się rogow boi, á żonkę ma potemu, dla Bogá obok z nią, i przez Prog tylko. NaukaBud B2v 1659 [ESXVII-XVIII]
  6. «nie śmieć czegoś, nie odważać się na coś» [USJP]
    • ‍ Bała się wyznać, co ją dręczy. 2003 [USJP]

Zmiany semantyczne

  1. «lękać się» [SStp]
  2. «być posłusznym, pokornym (słuchać, czcić, szanować, poważać, podziwiać kogoś, liczyć się z kimś, mieć wzgląd na kogoś)» [SXVI]
  1. «lękać się» [SStp]
  2. «nie chcieć mieć z kimś, z czymś do czynienia» [ESXVII-XVIII]

Związki frazeologiczne

  1. bać się czego jak kwiatek mrozu «być nieodpornym, nieprzyzwyczajonym do czego, podatnym, wrażliwym na co» [ESXVII-XVIII]
  2. bać się kogoś, czegoś jako wściekłego psa «bardzo bać się kogoś, czegoś» [ESXVII-XVIII]
  3. bać się swego cienia «być tchórzem, bać sie wszystkiego» [ESXVII-XVIII]
  4. (ktoś) Boga się nie boi «ktoś postępuje nieetycznie, niegodziwie, czuje się bezkarny» [USJP]
  5. bać się czegoś jak morowej zarazy «obawiać się czegoś» [SEJPSł]
  6. bać się jak diabeł święconej wody «obawiać się czegoś» [SEJPSł]
  7. bać się jak króla, cesarza «obawiać się czegoś» [SXVI]
  8. bać się jak ognia, jak diabeł święconej wody «bać się bardzo » [SJPDor]
  9. bać się kogoś, czegoś jak ognia «bardzo się kogoś, czegoś bać, unikać kogoś, czegoś» [ESXVII-XVIII]
  10. bać się kogoś, czegoś jak ognia, jak diabeł święconej wody, książk. jak (morowej) zarazy, jak morowego powietrza, jak zapowietrzonego «panicznie się bać kogoś, czegoś» [USJP]
  11. bać się o gardło, głowę, skórę, żywot «obawiać się utraty życia» [SXVI]
  12. bać się o własną (swoją) skórę «niepokoić się, obawiać się, troszczyć się o własne sprawy lub o własną osobę» [SJPDor]
  13. bać się piorunów śmierci «obawiać się rozliczenia grzechów» [SWil]
  14. bać się własnego cienia «bać się wszystkiego bez powodu, być zastraszonym» [SJPDor]
  15. bać się znamion niebieskich «obawiać się życia pozagrobowego i zapłaty za grzechy » [SXVI]
  16. bać się, nie móc, nie śmieć itp. spojrzeć komuś w oczy, pokazać się komuś na oczy «wstydzić się kogoś z powodu własnego lub czyjegoś postępowania» [USJP]
  17. bój się (bójcie się) Boga! «opamiętaj się, zastanów się, uważaj » [SJPDor]
  18. nie bać się (żadnej) pracy, pot. roboty «chętnie podejmować się wykonania każdej pracy, być pracowitym, chętnym do pracy» [USJP]

Połączenia wyrazowe

  1. (ognia i) miecza się bać [SXVI]
  2. (znaku) krzyża się bać [SXVI]
  3. bać się Jehowy [SXVI]
  4. Boga, Pana Boga, Pana się bać [SXVI]
  5. miłując bać się [SXVI]

Przysłowia

  1. Bać się trzébá trzcinié, Gdy wiátr dąb wywinié. [ESXVII-XVIII]
  2. Czégo więc bárdzo pragniémy, o to się bárdzo bojemy. [ESXVII-XVIII]
  3. Jéden kot stadá myszy się nie boi. [ESXVII-XVIII]
  4. Kto dobrze broi, śmierci się nie boi. [ESXVII-XVIII]
  5. Kto się ludzi nie wstydzi, ten się i Bogá nie boi. [ESXVII-XVIII]
  6. Czásu pogody, boj się wiélkiéj wody, ábo náwałności. [ESXVII-XVIII]
  7. Gdy piéska biją, i léwék się boi, ábo, léwék się niéch boi. [ESXVII-XVIII]
  8. Głodny kija się nie boi. [ESXVII-XVIII]
  9. Idąc do wójta, oba się bójta. [L]
  10. Ná málé ma probowáć, kto się boi szkodowáć. [ESXVII-XVIII]
  11. Nié potka cię to. Nié boj się nie będziész doktorem/ wojéwodą/ biskupem. [ESXVII-XVIII]
  12. Ten, kto źle broi, zawsze się boi, każdy go strach piecze. [ESXVII-XVIII]
  13. W dzień Symoná Judy, boi się koń grudy. [ESXVII-XVIII]
  14. Więcej się chłop tego boi, co bespiecznie w kroku stoi. [ESXVII-XVIII]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Stanislav Aprilashvili, Ewelina Kwapień