słowo

rzeczownik, r.n.
psł. dekl. -s- tematowa→ pol. dekl. n.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *ḱleu̯os [SEJPBo]
  3. od rdzenia pie.
    *ḱléu̯- [SEJPBo]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *slȍvo
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    slovo
  3. dłuż.
    słowo
  4. kasz.
    słowo
  5. głuż.
    słowo
  6. słc.
    slovo
  7. błr.
    slóva
  8. ros.
    slóvo
  9. ukr.
    slóvo
  10. scs.
    slovo
  11. bułg.
    slóvo
  12. sch.
    slȍvo
  13. słoweń.
    slovọ̑
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. sans.
    śrávas-
  3. awest.
    sravah-
  4. grec.
    kléos
  5. stirl.
    clú

Ewolucja formalna

  1. pie. *ḱleu̯os
  2. psł. *slȍvo
  3. stpol. słŏvŏ
  4. śrpol. słovo
  5. npol. su̯ovo

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «to, co się mówi, pisze, co zostało powiedziane, napisane, wyraz, wypowiedź, też wiadomość, polecenie, rozkaz, przyrzeczenie itp. zależnie od kontekstu, quod dicitur, scribitur, dictum est, scriptum est, vocabulum, enuntiatum, etiam nuntius, mandatum, iussum, promissum, alia secundum contextum verborum» [SStp] L: «cząsteczka mowy, z liter czyli głosek złożona, z jednej głoski lub też z więcej», SWil: «jeden, kilka lub więcej różnych dźwięków jakie wydajemy ustami i krtanią, ułożonych w pewnem następstwie i wyrażających część jakiegokolwiek pojęcia czyli wyobrażenia do szczególnego układu dzięków przywiązane; wyraz», SW: «wyraz», SJPDor: «znak językowy przedmiotu myśli, mogący sygnalizować każdy jednostkowy przedmiot materialny (np. drzewo), pewną treść psychiczną (np. smutek) lub relacje między elementami rzeczywistości (np. i, ale nad, przy); wyraz; w lm. wyrazy stanowiące czyjąś wypowiedź lub tekst czego (np. pieśni)», USJP: «znak językowy mający jakieś znaczenie, odpowiadający jednemu pojęciu; wyraz»
    • ‍ Zmowił Syn Boży słowa wielmi znamienita, jimiż każdą duszę zbożną pobudza Kśw br 4 (około 1350 roku) [SStp]
    • ‍ Mowa roście z słowa; przodek mowy słowo jest. Biał. Post. 83 1581 [L]
    • ‍ Twe słowa siłę życia mi wlewają. 1861 [SWil]
    • ‍ Słowo, cząsteczka mowy z liter czyli głosek złożona, z jednej zgłoski lub też z więcej, wyraz. Kopcz. 1915 [SW]
    • ‍ Ze szpalt dzienników przez wiele tygodni nie schodziły słowa: perfidny, krwawy, nieludzki. Brand. K. Troja 238 1949 [SJPDor]
    • ‍ Słowo polskie, obce, rodzime. 2003 [USJP]
  2. «przysłowie, proverbium» [SStp] SWil: «sentencja, słowa godne pamięci»
    • ‍ W tem jest słowo prawdziwe (verbum verum Jo 4, 37), iże iny jest, ktory sieje, a iny, ktory żnie Rozm 249. (około 1500 roku) [SStp]
    • ‍ Według słów mędrca. 1861 [SWil]
  3. «litera, littera» [SStp]
    • ‍ Przez to słowo rozumi się ja sam s moim ojcem, bo el po żydowsku mieni sie Bog Rozm 129. (około 1500 roku) [SStp]
  4. «sposobność mówienia, mowa» [L] SWil: «naturalna zdolność mówienia, wymowa», SW: «mowa, zdolność mówienia, wymowa, wysłowienie», SJPDor: «wypowiadanie się ustne lub pisemne; mowa, język», USJP: książk: «wypowiadanie się ustne lub pisemne, wypowiedź ustna lub pisemna; mowa, język»
    • ‍ (Jezus) dał słowa niemym, słyszał i głuchy, Przeklęte z ciał on wyganiał duchy. Miask. Ryt. 103 1622 [L]
    • ‍ Bóg wszystko stworzył słowem swojém. 1861 [SWil]
    • ‍ Dar słowa. 1915 [SW]
    • ‍ Mickiewicz jest przede wszystkim wielkim mistrzem słowa polskiego. Żółk. S. Spór 242 1952 [SJPDor]
    • ‍ Słowo mówione, drukowane, pisane. 2003 [USJP]
  5. «przyrzeczenie, obietnica» [L] SWil: «przyrzeczenie, obietnica, zapewnienie, zrobienie nadziei w słowach, ustnie», SJPDor: «obietnica, przysięga, zobowiązanie, poręczenie», USJP: «obietnica złożona przez kogoś; przysięga, zobowiązanie, poręczenie»
    • ‍ Daję w tym moje słowo, i na wzajem moje przyjęła. Teat. 7, 111 1775-1806 [L]
    • ‍ I cóż, że przeszłéj zimy byłaś już gotowa. Dać słowo mnie? ja wtenczas nie przyjąłem słowa. 1861 [SWil]
    • ‍ Gdzie twoje słowo, gdzie nasza umowa? Sienk. Wołod. I, 192 1949-1951 [SJPDor]
    • ‍ Dotrzymać słowa. 2003 [USJP]
  6. «verbum, trzecia część mowy» [L] SWil: gram. «jedna z odmiennych części mowy, oznaczająca byt v. stan, czynność i ruch przedmiotów; czasownik», SW: gram. «część mowy koniugująca się, czasownik», SJPDor: przestarz. «czasownik», USJP: przestarz. «czasownik»
    • ‍ Słowa czynne, przechodnie, nieprzechodnie, nijakie, bierne, nieosobiste, jednotliwe, częstotliwe. 1915 [SW]
    • ‍ Słowo posiłkowe. 2003 [USJP]
  7. «wyrok» [L] SWil: «wyrok»
    • ‍ Za wszystkie prawa, sułtan jedno słowo swoje kładzie. Kłok. Turk. 5 1678 [L]
    • ‍ Za wszystkie prawa sułtan jedno słowo swoje kładzie. 1861 [SWil]
  8. «Jezus Chrystus, druga osoba Świętej Trójcy» [SWil] SW: Syn Boży
    • ‍ Słowo staje się ciałem i zwycięża czarta. 1861 [SWil]
    • ‍ Syna Bożego zowiemy Słowem, iż przezeń wszystkie rzeczy jakoby za wyrzeczeniem słowa jednego Bóg Ojciec stworzył i wolą swoję przezeń nam objawił. Herb. 1915 [SW]
  9. «pieśń, poemat» [SWil]
    • ‍ Napisał słowo o półku Jehora. 1861 [SWil]
  10. «kazanie w ruskiej cerkwi» [SWil]
    • ‍ Kazania w ruskiéj cerkwi pospolicie zowią słowo. 1861 [SWil]
  11. «daw. prawo przemawiania; głos» [SJPDor]
    • ‍ Gdy jakiś deputat mniejszości wspomni o nadużyciu - w tej chwili prezydujący grozi mu odebraniem słowa, bo takie kwestie nie należą do rzeczy. Prz. Tyg. Życia 10 1875 [SJPDor]

Zmiany semantyczne

  1. «to, co się mówi, pisze, co zostało powiedziane, napisane, wyraz, wypowiedź, też wiadomość, polecenie, rozkaz, przyrzeczenie itp. zależnie od kontekstu» [SStp]
  2. «przysłowie» [SStp]
  1. «to, co się mówi, pisze, co zostało powiedziane, napisane, wyraz, wypowiedź, też wiadomość, polecenie, rozkaz, przyrzeczenie itp. zależnie od kontekstu» [SStp]
  2. «wypowiadanie się ustne lub pisemne; mowa, język» [SJPDor]

Związki frazeologiczne

  1. ani słowa «w tekście mówionym i pisanym: nic» [USJP]
  2. bez słowa «w milczeniu, nie sprzeciwiając się» [USJP]
  3. być dobrego słowa «mieć nieposzlakowaną opinię» [SStp]
  4. być z kimś po słowie «być z kimś zaręczonym»
  5. chwytać, łapać kogoś za słówka «zwracać złośliwie uwagę na formę wypowiedzi, nie na jej treść, dopatrywać się złych intencji w poszczególnych słowach, nie oceniając właściwie całości wypowiedzi»
  6. co do słowa «co do litery, punktualnie» [SWil]
  7. coś nie jest czyimś ostatnim słowem «jakieś dzieło nie jest czyimś najwyższym osiągnięciem, ktoś może jeszcze wiele zrobić, napisać»
  8. dobre słowo «życzliwa wypowiedź» [SW]
  9. jednym słowem «wyrażenie wprowadzające krótkie podsumowanie wypowiedzi»
  10. mieć do kogoś dwa słowa «mieć coś krótkiego do powiedzenia komuś, mieć do kogoś interes»
  11. nie powiedzieć komuś, na kogoś, o kimś złego, marnego słowa «nic komuś nie zarzucić, nie powiedzieć o kimś nic złego»
  12. nie przebierać w słowach «nie krępować się w doborze wyrazów, zwłaszcza używać wyrazów wulgarnych»
  13. od słowa do słowa « w miarę rozwijania się rozmowy, dyskusji»
  14. opowiadać, powtarzać coś własnymi słowami «opowiadać, powtarzać coś skomplikowanego za pomocą prostych sformułowań, w prosty sposób»
  15. ostatnie słowo nauki, techniki, mody «najnowsza zdobycz, ostatni wynalazek, ostatnie najnowsze osiągnięcie w jakiejś dziedzinie»
  16. połykać słowa «mówić bardzo szybko, opuszczając jakieś wyrazy, nie dopowiadając ich»
  17. przejść od słów do czynów «zacząć realizować to, o czym się mówiło, co się zapowiadało, zacząć działać»
  18. przyć w słowo «popaść w obmowę» [SStp]
  19. słowa prawdy «wypowiedź zawierająca przykrą prawdę podaną bez osłonek»
  20. słowo daję, słowo honoru, słowo uczciwości «mówi się zapewniając kogo o prawdzie słów, obietnicy» [SWil]
  21. słowo dobre «ujmujące» [L]
  22. słowo dobre «chwałę ma, zaletę, słynie» [L]
  23. słowo dobre «instancja, przyczyna, rekomendacja» [L]
  24. słowo dobre «a) tj. ujmujące, grzeczność, b) chwała, zaleta, c) instancja, przyczyna, rekomendacja» [SWil]
  25. słowo honoru «formułki towarzyszące uroczystej obietnicy, zapewnienie o czymś swoim honorem»
  26. słowo honoru, słowo uczciwego człowieka, słowo najświętsze, słowo szlacheckie «przyrzeczenie, przysięga, zapewnienie, zobowiązanie, zaręczenie» [SW]
  27. słowo od słowa, od słowa do słowa «co do słowa, dokładnie, ściśle, po kolei» [SStp]
  28. słowo w słowo «słowa nie chybiąc, nie odmieniając, wiernie» [L]
  29. słowo w słowo «a) słowa nie chybiając, nie odmieniając, wiernie, b) literalnie, dosłownie» [SWil]
  30. słowo w słowo, co do słowa, stpol. słowo od słowa «nie chybiając, bez zmiany, dokładnie, wiernie» [SW]
  31. święte słowa, złote słowa « [SW]
  32. trzymać, brać, wziąć kogoś za słowo «oczekiwać, domagać się od kogoś spełnienia obietnicy»
  33. ubrać, ująć coś w słowa «wyrazić coś w mowie lub piśmie»

Połączenia wyrazowe

  1. dawać, podawać, mówić itp. złe, łające, nieuczciwe itp. słowa «wymyślać komuś, przezywać obelżywie» [SStp]
  2. do słowa piérwszego «od razu» [SWil]
  3. gra slów «użycie wyrazów polegające na wyzyskaniu homonimii lub wieloznaczności (zwykle dla żartu)» [SW]
  4. na słowie kogo trzymać «łudzić obietnicami próżnemi, płacić komu samemi słowami» [SWil]
  5. na słowie kogo zostawić «oszukać» [SWil]
  6. na słowie zostać «widziéć się oszukanym» [SWil]
  7. na te słowa «stpol. w te słowa, temi słowy» [SW]
  8. ostatnie slowo «stanowcza, kategoryczna, ostateczna odpowiedź, decyzja, rada» [SW]
  9. powiedzieć do słowa «tj. otwarcie, bez ogródki» [SWil]
  10. słowa cierpkie, gorzkie, ostre, szorstkie, twarde «wypowiedź przykra dla rozmówcy, wyrażająca naganę, wymówkę, gniew» [SW]
  11. słowa czcze, próżne, puste «wypowiedź bez treści, czcza gadanina» [SW]
  12. słowa do pieśni, do melodii «tekst, treść słowna» [SW]
  13. słowem a. w słowie «słownie tylko, nierzetelnie, nieprawdziwie, rzekomo, pozornie, na oko» [SW, SWil]
  14. słowem, w słowie, słownie tylko «nierzetelnie, nieprawdziwie, rzkomo, pozorno, na oko» [L]
  15. słowo boże «pismo święte» [SW, L, SWil]
  16. słowo boże, boże słowo «ewangelia, nauka chrześcijańska» [SStp]
  17. słowo obowięzujące, przyrzekające «przyrzeczenie, obietnica» [L]
  18. szukać słów «namyślać się, zastanawiać się nad doborem właściwych wyrazów»
  19. trzema słowy « słów, jak najkrócej» [SWil]
  20. trzymać komu słowo, wiarę, umowę «tj. dotrzymywać przyrzeczenia» [SWil]
  21. trzymam komu słowo, wiarę, umowę «dotrzymuję słowa» [SW, L]
  22. w to słowo «w ten sposób, tak» [SStp]
  23. wielkie słowo «wyraz mający wzniosłą treść» [SW]
  24. złe, nieuczciwe itp. słowo «obelga, zniewaga, przekleństwo» [SStp]

Przysłowia

  1. Dobrego słowa mu żaden nie rzecze. [L]
  2. Mądrej głowie dość dwie słowie. [SW, L, SWil, USJP]
  3. Od słowa do słowa, aż boli głowa. «(od żartów do prawdy)» [SW, L]
  4. Od słów do mieczów. [SW, L]
  5. Od słów do mieczów. «albo: Od słowa do słowa, aż boli głowa, tj. od żartów do prawdy» [SWil]
  6. Rana się zgoi, a słowo się nie zgoi. «tj. wiecznie całe życie pamiętamy obelgę nam uczynioną» [SWil]
  7. Rzecz podła słów wspaniałych potrzebuje. [SW, L]
  8. Słowa do rady, ręce do zwady. [SW, L, SWil]
  9. Słowa to tylko, nie będzie z tego nic. [SW, L]
  10. Słowa ulatują, pismo pozostaje. «zapisanie czegoś powoduje utrwalenie tego» [USJP]
  11. Słowa według rzeczy; słów miara rzecz; słowa z rzeczy idą. [SW, L]
  12. Słowa za słowa, wszak niedroga mowa. [SW, L, SWil]
  13. Słować ja wytrwam, dalej nic. [SW, L]
  14. Słowem, jednym słowem, krótko mówiąc. [SW]
  15. Słowo dobre stoi za datek. [L]
  16. Słowo nie ukąsi, mów choć do woli, od słów nie boli. [SW, L, SWil]
  17. Słowo się rzekło, kobyłka u płota (płotu). «ktoś coś obiecał i teraz musi spełnić obietnicę» [SJPDor, USJP]
  18. Słowo wiatr, pismo grunt. [SWil]
  19. Słów dosyć, rozumu niewiele. [SW, L, SWil]
  20. Tobie słowo z ust, a onemu mimo uszu szał. «inaczej: groch o ścianę rzucać» [SWil]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Joanna Zielińska, Zespół -