ból

rzeczownik, r.m.
psł. dekl. -jo- tematowa→ pol. dekl. m.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *bʰol-i-
  3. od rdzenia pie.
    *bʰel- [SEJPBo]
  4. pie. (laryng.)
    *bʰol(H)-i- [EDSIL]
  5. od rdzenia pie. (laryng.)
    *bʰel(H)-
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    bȏlь
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    bol
  3. dłuż.
    ból
  4. dłuż.
    sucha ból
  5. głuż.
    ból
  6. głuż.
    ból
  7. słc.
    bôl
  8. ros.
    bol'
  9. ukr.
    bólju
  10. strus.
    bolь
  11. bułg.
    bolь
  12. sch.
    bȏl
  13. słoweń.
    bȏl
  14. słoweń. dial.
    sucha bol
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. stang.
    bealu
  3. stisl.
    bǫl
  4. goc.
    balwawesei

Ewolucja formalna

  1. pie. *bʰol-i-
  2. psł. *bȏlь
  3. stpol. bōl'
  4. śrpol. ból
  5. npol. bul

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «cierpienie fizyczne; dolor, passio, tormentum» [SXVI] SStp: «łac. dolor», SWil: «przykre uczucie rażące nerwy, boleść, bolenie», SW: «pobudzenie nerwu czulnego, połączone z uczuciem cierpienia, bolenie», SJPDor: «zmysłowe wrażenie cierpienia, powstałe wskutek podrażnienia nerwów czuciowych», USJP: «wrażenie zmysłowe, cierpienie powstające wskutek podrażnienia nerwów czuciowych»
    • ‍ Obroć sie bol jego w głowę jego. Fl 7, 17 (przed rokiem 1400) [SStp]
    • ‍ Gdy Jaskier będzie w rożany olejek włożony tedy kolikę uśmierza i członkowy bol ktory artetica zowiemy. FalZioł I 56b 1534 [SXVI]
    • ‍ Głowy ból bywa albo całej głowy, albo tylko jednej połowy, a takowy migreną zowią. Perz. Lek 167 1792 [L]
    • ‍ Ból ostry, kłujący, przeszywający, strzykający, tępy, gniotący, łamiący, srogi, nieznośny, nie do wytrzymania 1900 [SW]
    • ‍ Przez proste ugniecenie w ciągu kilku minut usnął tępy ból w boku. Prus Emanc. II, 124 1951 [SJPDor]
    • ‍ Ból dokucza, dolega, chwyta, nie ustaje. 2003 [USJP]
  2. «cierpienie psychiczne, smutek, troska» [SXVI] SW: «boleść, cierpienie moralne», SJPDor: «zmartwienie, smutek, strapienie, boleść», USJP: książk. «zmartwienie, smutek, strapienie, boleść»
    • ‍ Prawdziwa rozkosz jest záwdy dobra, á prawdziwy bol jest záwdy zły. GórnDworz Ff3v 1566 [SXVI]
    • ‍ Dzielić z kim ból. 1900 [SW]
    • ‍ Nie ma większego bólu niż wspomnienie poniechanego przez nas szczęścia. Jastr. Alp. 7. 1948 [SJPDor]
    • ‍  Ból po stracie kogoś bliskiego. 2003 [USJP]
  3. «diabeł, bies» [SWil] Analogiczna personifikacja bólu w SW, gdzie jako ostatnie znaczenie wyrazu ból «uosobiony zły duch»
    • ‍ Beze mnie dawnobyście już byli u bola. I gdyby mnie nie było, nie byłoby krola. 1861 [SWil]
    • ‍ Idź do bóla albo do bólów ciężkich! (przekleństwo) 1900 [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «przykre uczucie rażące nerwy, boleść, bolenie» [SWil]
  2. «diabeł, bies» [SWil]
  1. «cierpienie fizyczne» [SXVI]
  2. «cierpienie psychiczne, smutek, troska» [SXVI]

Związki frazeologiczne

  1. coś rodzi się w bólach «coś powstaje z wielkim trudem, wymaga wysiłku» [USJP]
  2. głód (lub ból) skręca kogoś, skręca komuś kiszki, wnętrzności; kogoś aż skręca (z głodu, z bólu itp.) «ktoś jest bardzo głodny, kogoś bardzo boli itp.» [USJP]
  3. w bolące trafić kogo miejsce «zadać ból» [T]
  4. z ciężkim sercem, książk. z bólem serca «z przykrością, z żalem, ze smutkiem» [USJP]
  5. znać ten ból, albo: ktoś zna ten ból [SW]
  6. zwijać się z bólu «kurczyć się, kulić się wskutek silnego bólu» [USJP]

Połączenia wyrazowe

  1. bol ciężki, duży, gwałtowny, nieznośny, okrutny, silny, tęskliwy, wielki, ciężki, haniebny, serdeczny, surowy [SXVI]
  2. bol czuć, leczyć, odganiać, odejmować, oddalać, odpędzić, pobudzać, przerywać, rozpędzać, uciskać, uciszyć, uskramiać, uśmierzać, uspokajać, wyciągać, wypędzić [SXVI]
  3. bol gryzie, odejdzie, panuje, przychodzi, ucicha, ucichnie, wynidzie, zmoże [SXVI]
  4. bol rodzących, boleść w rodzenim [T]
  5. bol zadaje, czynie [T]
  6. bolu umniejszać «łagodzić ból» [T]
  7. ból dokucza, dolega, chwyta, nie ustaje [USJP]
  8. ból gardła, zęba, itp. «Ból konkretnej części ciała» [USJP]
  9. ból po stracie (kogoś, czegoś) [SW]
  10. bóle mięśniowe, reumatyczne, itp. «Ból sklasyfikowany ze względu na obejmowane partie organizmu» [USJP]
  11. bóle porodowe [SW]
  12. dotkliwy, ostry, przejmujący (itd.) ból [USJP]
  13. jęczeć, wić się, skręcać się z bólu [USJP]
  14. lekarstwo od bólu głowy [USJP]
  15. nieznośne cierpi bole [T]
  16. pełen bólu [SW]
  17. pogrążyć się w bólu [SW]
  18. potworny, uporczywy, skrywany (itd.) ból [SW]
  19. próg bólu «natężenie bólu, przy którym ból staje się nie do zniesienia» [USJP]
  20. skrywany ból [SW]
  21. skurcz bólu, cierpienia itp. «grymas wyrażający ból, cierpienie itp.» [USJP]
  22. ulżyć w bolu [SXVI]
  23. uśmierzyć, złagodzić ból [USJP]

Przysłowia

  1. Bolé duszne więtsze niż ciélésne. [ESXVII-XVIII]
  2. Ból káżdy mniéjszy, zda się naniéznośniéjszy. [ESXVII-XVIII]
  3. Ból máły - znośny, wiélki - krótki. [ESXVII-XVIII]
  4. Ból milczeć nié umie ábo nié da. [ESXVII-XVIII]
  5. Ból milczeć nie umie. [SW]
  6. Ból swoj wyznawa, kto złe oddawa. [ESXVII-XVIII]
  7. Ból wszélki nié ták się czujé, Gdy go kto lékko przyjmujé. [ESXVII-XVIII]
  8. Ból zá czásem ustájé. [ESXVII-XVIII]
  9. Ból, jeśli máły, ja go zniosę, jeśli wiélki, on mnié. [ESXVII-XVIII]
  10. Lżej ból cierpiemy spolny z drugiemi. [ESXVII-XVIII]
  11. Ná ból głowy lekárstwo chleb. [ESXVII-XVIII]
  12. Nié odnawiaj bolu (rány, wrzodu) zgojonego. [ESXVII-XVIII]
  13. Nié wiélkie bolu ulżenie, toż cierpiących zgromádzenie. [ESXVII-XVIII]
  14. Roskosz bolu nábawiá. [ESXVII-XVIII]
  15. Tájemny ból cięższy. [ESXVII-XVIII]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Paulina Białoskórska, Zespół -