chyba

rzeczownik, r.ż.
psł. dekl. -a- tematowa→ pol. dekl. ż.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *ksubʰ-
  3. od rdzenia pie.
    *kseu̯bʰ- [IEW]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *xyba
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    chyba
  3. stczes.
    chyba
  4. głuż.
    chiba
  5. kasz.
    χëba
  6. ros.
    o-šib-ka
  7. ukr.
    chýba
  8. ukr.
    chybá
  9. słoweń.
    híba
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    sūbóti
  3. sans.
    kṣúbhyati, kṣóbhate

Ewolucja formalna

  1. pie. *ksubʰ-
  2. psł. *xyba
  3. stpol. *xybă
  4. śrpol. xyba

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «błąd, omyłka, fałsz; podstęp, oszustwo; error» [SXVI] L: «error, błąd», SW: «chybienie, zawód, błąd mimowolny», SJPDor: «błąd, szkoda, strata, wada»
    • ‍ Na wszem błądzę to nie chyba| Chodzę by w odmęcie ryba. RejJóz 1545 [SXVI]
    • ‍ Jeśli gdzie na chybę jaką przyjdziesz, proszę cię, nie zaraz się obrażaj. Szczerb. Sax. praef. 1581 [L]
    • ‍ Wedle kontraktu powinny być wydane i pod dozorem Brata Pana murowane, aby w niczym chyby nie było. A. Potocki cyt. Lorentz Natol. 1948 [SJPDor]
  2. «jedynie, tylko, wyłącznie» [SXVI] partykuła; wyraża ograniczenie, wyłączność, SW: «tylko, jeno; może tylko; z wyjątkiem tego tylko wypadku, gdy, gdyby», SJPDor: wprowadzający zdanie lub jego człon oznaczający wyjątek względem czego (najczęściej względem zaprzeczenia), ograniczenie lub przeciwstawienie
    • ‍ Nic nie nalazł na fidze, chyba liście same. Sekl. [SW]
    • ‍ Ten żywot, chybá szalony pochwali. PudłFr 1586 [SXVI]
    • ‍ Niecnotliwa zazdrość, chyba w niebie jej nie masz. 1900 [SW]
    • ‍ Nie jeździł w te szlaki nikt z dawnego czasu; chyba wieśniak jaki po drzewo do lasu. Mick. Wiersze 1949-1955 [SJPDor]
  3. «oprócz, wyjąwszy, bez» [SXVI] przyimek; wskazuje na wyłączenie, pozbawienie, brak; L: «wyjąwszy, oprócz, mimo, krom, prócz», SWil: nieuż. «wyjąwszy, oprócz, mimo, krom»
    • ‍ Czemu wszelkie zwierze (chyba człowieka) uszyma rusza. GlabGad 1535 [SXVI]
    • ‍ Chyba mnie nie masz innego boga. Leop. 1561 [SW]
    • ‍ Chyba mnie, nie masz innego boga. Leop. Jes. 45, 6 1561 [L]
    • ‍ Żaden inny nie był z nami, chyba nas dwie. 1861 [SWil]
  4. «chybienie, pochyba, niedostatek czego, niedogoda, niedostarczanie» [L] SWil: «uchybienie, pochyba»
    • ‍ Jeśli gdzie na chybę jaką przyjdziesz, proszę cię, nie zaraz się obrażaj. Szczerb. Sax. 1581 [L]
    • ‍ Na nieszczęście tym się kończy strona dodatnia tej roli, a pozostały tylko same braki i chyby. Kłosy 1872 [SJPDor]
  5. «las wysokopienny i wysoko wzrosły, w którym znajdują się drzewa budowlowe» [SWil] SW: «las wysoki z drzewem budulcowym»
  6. «chyba w grach, pudło, mydło» [L] SW w grach; znaczenie staropolskie: mydło, pudło, SJPDor: daw. «nietrafienie, spudłowanie, nieudanie się czegoś»
    • ‍ Na nieszczęście tym się kończy strona dodatnia tej roli, a pozostały tylko same braki i chyby. Kłosy 350 1872 [SJPDor]
  7. «potwora, monstrum» [L] SW, znaczenie staropolskie: «chyba przyrodzona, w rodzeniu = zboczenie; potwór, monstrum»
  8. «należy przypuszczać, że...., zdaje się, pewnie» [SW] partykuła; SJPDor: «być może, prawdopodobnie, można przypuszczać, w przybliżeniu», USJP: «partykuła wyrażająca przypuszczenie mówiącego, że komunikowany w zdaniu sąd jest prawdziwy; pewnie, pewno, przypuszczalnie»
    • ‍ Chyba z tego nic nie będzie. 1900 [SW]
    • ‍ Ty chyba nie zdajesz sobie sprawy z tego, co mówisz. Goj. Dziew. 1936 [SJPDor]
    • ‍ Chyba Mickiewicz to napisał. 2003 [USJP]
  9. «jeśli nie, pod warunkiem że...» [SWil] SXVI: spójnik w funkcji wyłączającej i przeciwstawnej / wyrażającej warunek; L: «wyraża warunek, pod którym się na co zezwala», USJP: «składnik spójników złożonych "chyba że", "chyba żeby", które komunikują, iż tylko w wypadku zajścia zdarzenia, o którym mowa w zdaniu podrzędnym, nie nastąpi to, o czym mowa w zdaniu nadrzędnym»
    • ‍ Na wszytkim Pátrycému ten obraz jest rowny | Chyba to | że ten milczy | á owo wymowny. KochFr 1584 [SXVI]
    • ‍ Nie wierz, że kto przyjaciel, chyba że go doznasz. MinRyt 1755 [L]
    • ‍ Nikt ci tego nie wytłumaczy, chyba mój brat. 1861 [SWil]
    • ‍ Nie wyrzuci tego, chyba że znajdzie oryginał. 2003 [USJP]
  10. «szkoda, niepowodzenie; brak, skaza; przeszkoda» [SW] znaczenie gwarowe
  11. «pot. wyrażenie używane jako mocne potwierdzenie treści pytania; tak jest, z całą pewnością» [SJPDor]
    • ‍ Gdzieś dostał? - W nogę. - Możesz iść? - No chyba - odpowiedział ruszając upartym, szybkim krokiem, przechodzącym chwilami w bieg. Żukr. Kraj. 195 1948 [SJPDor]

Zmiany semantyczne

  1. «błąd, omyłka, fałsz; podstęp, oszustwo» [SXVI]
  2. partykuła, wyraża ograniczenie, wyłączność «jedynie, tylko, wyłącznie» [SXVI]
  3. wyraz osłabiający lub ograniczający treść zdania czy też członu zdania, do którego się odnosi, wprowadzający odcień niepewności, przybliżenia «być może, prawdopodobnie, można przypuszczać, w przybliżeniu» [SJPDor]

Związki frazeologiczne

  1. nie masz chyby, bez chyby «stpol. niechybnie, niewątpliwie, niezawodnie» [SW]

Połączenia wyrazowe

  1. bez chyby «niechybnie, niewątpliwie, niezawodnie» [SW]
  2. bez, przez (wszej) chyby, bez chybie «bez wątpienia, na pewno, niezawodnie» [SXVI]
  3. chyba że, chyba żeby [SJPDor]
  4. no chyba «pot. wyrażenie używane jako mocne potwierdzenie treści pytania; tak jest, z całą pewnością» [SJPDor]

Przysłowia

  1. Kto ma ryby, ma chyby. «dochód rybny często chybia» [SW]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Agnieszka Cielesz, Zespół -