godny

przymiotnik, r.m.
psł. odm. złożona (zaimkowa)→ pol. odm. przymiotnikowa

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *gʰodʰ- [EDSIL]
  3. od rdzenia pie.
    *gʰedʰ- [LIV2]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *godьnъ
  3. od psł.
    *goditi
  4. od psł.
    *godъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    hodný
  3. stczes.
    hodný
  4. dłuż.
    gódny
  5. głuż.
    hódny
  6. słc.
    hodný
  7. ros.
    gódnyj
  8. ros.
    gódnyj
  9. ukr.
    hódnyj
  10. csł.
    godьnъ
  11. bułg.
    góden
  12. mac.
    goden
  13. sch.
    gȍdan
  14. słoweń.
    góden
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. ang.
    good
  3. niem.
    gut
  4. stwniem.
    guot
  5. śrwniem.
    gaten
  6. goc.
    gōþs

Ewolucja formalna

  1. pie. *gʰodʰ-
  2. psł. *god-ьnъ(jь)
  3. stpol. godnȳ
  4. śrpol. godny, [hodny]

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «odpowiedni, sposobny ku czemuś, zdatny ku czemuś, idoneus, aptus, congruens, habilis, dignus» [SStp] SXVI: «nadający się, zdatny: a) o rzeczach, zwierzętach, miejscach, czasie: pożyteczny, użyteczny, mogący do czegoś służyć, z którego można coś zrobić, kiedy a. z którym można coś zrobić z pozytywnym skutkiem, spełniający pewne umowne warunki; b) o ludziach i ich władzach umysłowych: mający predyspozycje do czegoś, zdolny, umiejący coś zrobić, mogący oddać usługi», L: «zdatny, zdolny, sposobny, godziły, godziwy, grzeczny», SW: «zdatny, zdolny, uzdolniony, stosowny, odpowiedni, właściwy, przydatny», USJP: «stosowny, odpowiedni, właściwy»
    • ‍ O, jakiej czystoty wam było potrzeba ku godnemu służeniu takiej Paniej! MW 50a. (po 1400 roku) [SStp]
    • ‍ Ale temu ná odpór, niewiástá szalona. Nic godnego nie májąc, zda się być uczona. BielKom B6 1557 [SXVI]
    • ‍ Z Rzymu blisko sto tysięcy ludzi ku boju godnych wychodziło. Gorn. Wł. s. 3 1807 [L]
    • ‍ Na miejscach godnych do tego miej stajnie naprawne koniom. Gost. 1900 [SW]
    • ‍ Dzieło godne mistrza. 2003 [USJP]
  2. «należny, zasłużony, debitus, iustus» [SStp] SXVI: «mający wartość mniej więcej równorzędną, taki, jakiego ktoś albo coś jest warte, należyty: a) stanowiący właściwe zadośćuczynienie, sprawiedliwy, słuszny, wymagany; b) mający odpowiednie walory, zbliżone do wysoko (w sensie pozytywnym lub rzadko negatywnym) ocenianego obiektu odniesienia, dorównujący, zadowalający, nie przynoszący ujmy, właściwy», L: «godny, należyty», SW: «słuszny, należyty»
    • ‍ Godnej męki od miecza mego przyjmą (dignas mei gladii poenas exceperint). BZ ]udith 6, 6. 1455 [SStp]
    • ‍ Nie potrafię twojej cnocie godną oddać nagrodę. Teat. 42. d, d 2 1775-1806 [L]
    • ‍ Zapłaci mi, co słuszna a godna będzie. Leop. 1900 [SW]
  3. «z godami, tj. świętami związany, sollemnis, ad sollemnia pertinens» [SStp]
    • ‍ Trębicie w godną trąbę (buccinate in neomenia tuba) we znamienity dzień święcenia waszego Fl 80, 3, sim. Puł. (przed 1400 rokiem) [SStp]
  4. «posiadający cechy dodatnie, wysoko oceniany: a) o ludziach: pełen zalet, cnót, uczciwy, godny szacunku albo wzbudzający szacunek, budzący zaufanie, zasłużony, znakomity, wartościowy, wzorowy; niekiedy być może też o walorach fizycznych: dobrze zbudowany, silny; b) o rzeczach i pojęciach: w aspekcie moralno-społecznym: słuszny, właściwy, ważny, godny zalecenia, aprobaty, naśladowania; w aspekcie umysłowym: mądry, trafny, uzasadniony, godny uwagi; w aspekcie utylitarnym: dobry; wygodny» [SXVI] ESXVII-XVIII: «poważany; szlachetny», L: «godny, szanowny, znakomity; znaczny, znaczący co», SWil: «zacny, szanowny», SW: «zacny, szanowny, czcigodny, wzbudzający poważanie; nie ustępujący komu, wart, dorównujący komu, odpowiedni, stosowny do kogo, właściwy dla kogo, przystający komu», SJPDor: «pełen poczucia własnej wartości, wyrażający to poczucie, wzbudzający szacunek, poważany; człowiek wzbudzający szacunek, poważany; zajmujący zaszczytne stanowisko», USJP: «pełen poczucia własnej wartości, wzbudzający szacunek, poważanie; wyrażający to poczucie»
    • ‍ Jozef mu było imię dziecię na wszem godne. RejJóz M4v 1545 [SXVI]
    • ‍ Owi Ludzie godni Familianci tameczni Biernaccy, Sokolniccy Chreptowiczowie i insi tam jego kolligaci. PasPam 184v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Ten Jaśnie Wielmożny, co winien był, wziął w pierwszą parę do tańca, godną żonę bogatego urzędnika. Zab. t3, 212 1770-1777 [L]
    • ‍ Godny człowiek. 1861 [SWil]
    • ‍ Godna osoba. 1900 [SW]
    • ‍ Nie można życia przeżyć, niestety, między samymi godnymi. Bogusz. Kura 224 1952 [SJPDor]
    • ‍ Godny, dystyngowany pan w średnim wieku. 2003 [USJP]
  5. «w funkcji orzecznika: móc, być w stanie; warto, opłaca się» [SXVI]
    • ‍ gdy się która insza część ciała wzdęła się (!), (...) Tedy ją też musi zepchać i zbość, tak jakom o głowie powiadał, aby po tym, gdyby wpuściwszy wielkość: zklęsnęła, albo zcieńczawszy: byłaby godną ku łacznemu wyszciu FalZioł V 34 1966-2012 [SXVI]
  6. «posiadający cechy dodatnie, wysoko oceniany: a) o ludziach: pełen zalet, cnót, uczciwy, godny szacunku albo wzbudzający szacunek, budzący zaufanie, zasłużony, znakomity, wartościowy, wzorowy; niekiedy być może też o walorach fizycznych: dobrze zbudowany, silny (...) α. W funkcji rzeczownika» [SXVI] ESXVII-XVIII: w funkcji rzeczownika «człowiek wzbudzający szacunek», SJPDor: w użyciu rzeczownikowym «człowiek wzbudzający szacunek, poważany; zajmujący zaszczytne stanowisko»
    • ‍ Dawno kadzidła Bogu a nie ludziom palą. Ktore jak Bogu tylko należą samemu. Tak Chwała nie Niegodnym lecz tylko godnemu. PasPam 274v-275 (XVIII) [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Inák sądzi Rzeczpospolita godnego, á inák kożdy z osobná. OrzRozm P2v 1563 [SXVI]
    • ‍ Nie można życia przeżyć, niestety, między samymi godnymi. Dąbr. M. Noce I, 158 1950 [SJPDor]
  7. «wart, zasługujący» [SXVI] ESXVII-XVIII: «zasługujący na co; wart czego», L: «zasługujący na co, wart czego», SWil: «wart co», SW: «wart, zasługujący», SJPDor: «wart czego lub kogo, zasługujący na co; stosowny, odpowiedni, właściwy», USJP: «wart czegoś lub kogoś, zasługujący na coś»
    • ‍ Gdy komu chcesz dobrze czynić, jeśli godzien masz pilen być. BierEz P3v 1578 [SXVI]
    • ‍ Ponieważ niegodzięnem zasłużonego chleba u związku pożywi mię jeszcze domowa skiba z łaski Ojca mego. PasPam 122v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Twój zamiar godny wielkiéj pochwały. Teat. 47 b 1775-1806 [L]
    • ‍ Godzien pochwały. 1861 [SWil]
    • ‍ Rzecz godna zastanowienia. Kołł. 1900 [SW]
    • ‍ Walka wydawała mu się jedynym działaniem godnym mężczyzny. Żukr. Zioła 135 1951 [SJPDor]
    • ‍ Nie wydarzyło się dziś nic godnego uwagi. 2003 [USJP]
  8. «taki, jakiego można po kimś oczekiwać, który mógłby należeć do kogoś albo pochodzić od kogoś» [SXVI] L: «dogodny, przystojny mu»
    • ‍ Staraj się, jakobyś był godzien panu bogu naprzód. Glicz. Wych. E. 4 1558 [L]
    • ‍ Tákowym synaczkom álbo dziatkom należy, iżeby widziáni byli, iż oni godni są rodziców dobrych. KwiatKsiąż A2v 1564 [SXVI]
  9. «dogodny, należyty, dobry, znaczny, spory, dosyć duży, wielki» [SW] ESXVII-XVIII: «dobry; słuszny», SJPDor: przestarz. «duży, znaczny»
    • ‍ Dawno godne postępki w ludziach wielkich chwalą. PasPam 274v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Mijajcie te kłajowskie sady: nie ma nic godnego, ino same dziady. 1900 [SW]
    • ‍ Zjadając godne ilości chleba z masłem i popijając śmietankę z kawą, oficer artylerii rozglądał się po pokojach. Żer. Uroda 277 1948 [SJPDor]
  10. «w użyciu rzeczownikowym daw. 'opłata lub danina w naturze, którą chłop dawał panu w uroczyste święta, np. w Boże Narodzenie i Wielkanoc'» [SJPDor] W SStp osobne hasło: godne «danina na rzecz pana feudalnego z okazji uroczystego święta»
    • ‍ Wymagano dalej od chłopa pokłonu albo poczty, tj. barana, drobiu, jaj itp., gdy się przed panem zjawiał, osobliwie w wielkie święta, Gody i Wielkanoc; nazywano to i godne. Brück. Kult. I, 329. 1939 [SJPDor]

Zmiany semantyczne

  1. «z godami, tj. świętami związany» [SStp]
  2. godne w użyciu rzeczownikowym «danina na rzecz pana feudalnego z okazji uroczystego święta» [SStp]
  1. «posiadający cechy dodatnie, wysoko oceniany: a) o ludziach: pełen zalet, cnót, uczciwy, godny szacunku albo wzbudzający szacunek, budzący zaufanie, zasłużony, znakomity, wartościowy, wzorowy; niekiedy być może też o walorach fizycznych: dobrze zbudowany, silny» [SXVI]
  2. «posiadający cechy dodatnie, wysoko oceniany: a) o ludziach: pełen zalet, cnót, uczciwy, godny szacunku albo wzbudzający szacunek, budzący zaufanie, zasłużony, znakomity, wartościowy, wzorowy; niekiedy być może też o walorach fizycznych: dobrze zbudowany, silny (...) α. W funkcji rzeczownika» [SXVI]

Związki frazeologiczne

  1. coś (jest) godne, warte lepszej sprawy «coś jest godne, warte lepszego potraktowania» [USJP]
  2. katowskiego godny miecza «zasługujący na karę śmierci» [ESXVII-XVIII]
  3. książk. Coś jest godne pozazdroszczenia, do pozazdroszczenia «o czymś wspaniałym, wzbudzającym zazdrość, co chciałoby się mieć» [USJP]
  4. pożałowania, ubolewania godny «a) «przykry, niezręczny, będący wynikiem nieporozumienia», b) «dyskredytujący kogoś lub coś; mizerny, nędzny, żałosny» [USJP]
  5. robić coś z zapałem, uporem godnym, wartym lepszej sprawy «robić coś z zaangażowaniem większym niż wymaga tego dana spraw» [USJP]

Połączenia wyrazowe

  1. (po)chwały (a. (po)chwalenia, a. wychwalania) godny« [SXVI]
  2. (po)śmiechu (a. wyśmiania) godny [SXVI]
  3. czas godny [SXVI]
  4. dziękowania godny
  5. dziwu godny [L]
  6. godna (jest) rzecz« [w tym: aby, cum inf; fraza] [SXVI]
  7. godna cześć [SXVI]
  8. godna nagroda [SXVI]
  9. godna zapłata [SXVI]
  10. godne (s)karanie, kaźń [SXVI]
  11. godne lata, miejsce [SXVI]
  12. godne naczynie [SXVI]
  13. godne(-a) brawija, dary, odprawa, pokuta, pomsta; godny daru, męstwa, złości swojej; bibl. owoce godne pokajania, godne owoce pokuty, owoce godne upamiętania, pożytki godne pokutą, uczynki godne pokuty [SXVI]
  14. godne(-y, -a) błogosławieństwo, chwała, cześć, dar, dzięki, mąż, miejsce, owoc, pałace, przybytki, przyjęcie [czego], słowa, szata, triumf, uczczenie, upominki, używanie (pożywanie) [czego], wdzięczność, wesele, zasługa, żona; godny bogow, cnoty (cnotom) [czyjej], miejsca, nogi czyjej], oczu [czyich], rąk [czyich], spaniałości [czyjej], towarzystwa [czyjego], uszu [czyich]. [SXVI]
  15. godne(-y, -a) męstwo, obyczaj (zwyczaj), postępek, prawo, sprawa [SXVI]
  16. godny (-a, -e) kommentarz, (po)rada, rozsądek, słowa; co(kolwiek) godn(iejsz)ego, nic godnego. [SXVI]
  17. godny (s)karania, winy [SXVI]
  18. godny assessor, cesarz, dziesiątnik, hetman, kardynał, kasztelan, kaznodzieja, komornik, pachołek, pisarz, prokurator, robotnik, rotmistrz, rzemieśnik, sędzia, sługa, urzędnik, wodz, żołnierz; mało (mniej) godny [SXVI]
  19. godny baczenia [SXVI]
  20. godny bicia, biczowania, błogosławieństwa, ceny, chęci, czyśca, ćci odsądzenia, dostojeństwa, hetmaństwa, imienia [jakiego], kanonizacyjej, klejnota, korony, krolestwa, księstwa, mianowania, miłosierdzia, naśladowania, nauki, nawiedzenia, nieba, nienawiści, niewolej, obdarzenia, obejźrzenia, odpisania, odpowiedzi (odpowiedania), (od)puszczenia (przepuszczenia), odrzucenia, oglądania, opatrzenia, oskarżenia, pałacu, państwa, pereł, pieczy, piekła, pieniędzy, pieśni, pisania, podpomożenia, policzenia [miedzy co], poprawy, postrachu, poszczęścienia, powiedania, pożądania, prace, (prze)czytania, przezwania [czym], przezwiska (nazwiska) [jakiego], przyjaźni, przyjęcia, przymowki, przypominania, rozmowy, rymu, sierdziwości, skarbow, skargi, słyszenia, spalenia, srogości, sromoty, stolice, strawy, strofowania, strzeżenia, tajenia, trapienia, tytułu [jakiego], ukazania, upominka, urzędu, używania, wdzięczności, wesela, wiadomości, wiarowania, widzenia, wielbienia, więzienia, winszowania, w niebo wzięcia, wspominania (wspomnimia), wszytkiego, wymowki, wysłuchania, wyrzucenia, wyswobodzenia, wzywania, zatracenia, zgładzenia, złota, złotogłowu, zniewolenia, zniszczenia, zwierzchności, życzliwości, żywności, żywota; godny ku czceniu, ku naśladowaniu, ku pamiętaniu, ku pisaniu, ku poprawieniu, ku przyjęciu, ku wiedzeniu; mało godny. [SXVI]
  21. godny czci (a. poczciwości, a. uczciwości, a. uczczenia) [SXVI]
  22. godny daru, k daru [SXVI]
  23. godny dziedzic, przybytek, sługa, syn; godny chwały, daru, głosu, krolestwa, nieba, obietnie, powołania, wezwania, żywota wiecżnego; za godnego mieć, poczytany; godnym mieć, poczytany, sta(wa)ć się, (u)czynić (uczyniony), (z)naleziony (naleźć). [SXVI]
  24. godny gniewu «zasługujący na karę» [SXVI]
  25. godny gniewu [SXVI]
  26. godny kij(owani) [SXVI]
  27. godny ku bitwie, do bitwy [SXVI]
  28. godny ku bojowi (a. bojowaniu), do boju [SXVI]
  29. godny ku walce, ku potkaniu [SXVI]
  30. godny łaski [SXVI]
  31. godny miłości (a. miłowania) [SXVI]
  32. godny na kapłaństwo, na krolestwo, na małżeństwo, ku nauczaniu (ku uczeniu, ku naukam, do nauczania, w naukach), ku płodu, ku posłudze, ku potomstwu, ku prawu, do roboty, ku rodzeniu, do rządzenia (na rządzenie), na sprawy, na urząd (urzędu, do urzędu), na wszytko (ku wszytkiemu, na wszem, na wszytkim, do wszego, ku wszem rzeczam, ku rzeczy wszelakiej, we wszystkich sprawach); godna męża (za mąż) [SXVI]
  33. godny nagrody [SXVI]
  34. godny naśladowania «stanowiący wzór» [SXVI]
  35. godny nieśmiertelności [SXVI]
  36. Godny otrzymałem podarunek [T]
  37. godny pomsty [SXVI]
  38. godny słuchania [L]
  39. godny śmierci, zabicia [SXVI]
  40. godny wiary [SWil]
  41. godny wyrok [SXVI]
  42. godny zalecenia (a. zalecania [SXVI]
  43. godnym być odpuszczenia [T]
  44. godnym być siebie, chwały, poszanowania, odpuszczenia [Kn]
  45. godzien pochwały, podziwu, lepszego losu, zazdrości, widzenia. [SW]
  46. godzien sądu (a. osądzenia) [SXVI]
  47. hańby (a. gańby) godny [SXVI]
  48. klozy godzien [SXVI]
  49. ku wojnie, do wojny godny [SXVI]
  50. mówienia godny [L]
  51. ognia godny [SXVI]
  52. opłaka(wa)nia (a. płaczu) godny [SXVI]
  53. ozdoby godny [L]
  54. pamięci (a. pamiątki, a. pamiętania) godny [SXVI]
  55. podziwienia (a. dziwu, a. podziwowania) godny [SXVI]
  56. Postępowanie godne uczciwego człowieka [SWil]
  57. potępienia godny [SXVI]
  58. powroza godny [SXVI]
  59. przedmiot godny uwagi [SWil]
  60. przygany (a. (na)ganienia, a. zganienia) godny [SXVI]
  61. sławy (a. wysławiania, a. (wy)sławienia) godny [SXVI]
  62. syn godny ojca [SWil]
  63. wiary, k(u) wierze (a. uwierzeniu) godny« [SXVI]
  64. wiarygodny [SWil]
  65. widzenia godny [L]
  66. wstydu godny [SXVI]
  67. wzgardy (a. wzgardzenia) godny [SXVI]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Tatiana Kowalczyk, Zespół -