czart

rzeczownik, r.m.
psł. dekl. -o- tematowa→ pol. dekl. m.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *(s)kr̥-to-
  3. od rdzenia pie.
    *(s)ker- [SEJPBo]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    čŕ̥tъ - prawdop. urzeczownikowiony imiesłów bierny od psł. *čerti 'ciąć'
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    čert
  3. stczes.
    črt
  4. dłuż.
    cart
  5. głuż.
    čert
  6. słc.
    čert
  7. błr.
    čort
  8. ros.
    čërt
  9. ukr.
    čort
  10. słoweń.
    čȓt
  1. Polskie formy gwarowe
  2. pol.gw.
    czart (ciart, siart), czert (ciert), czort (ciort)
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    skìrti
  3. niem.
    scheren
  4. łac.
    curtus

Ewolucja formalna

  1. pie. *(s)kr̥-to-
  2. psł. *čŕ̥tъ
  3. stpol. č'ărt
  4. śrpol. čart

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «daemonium, diabolus» [SStp] SXVI: «diabeł, szatan, zły duch; demon», Kn: «diabéł, szatan, bies», L: «diabeł, szatan, wróg, czarny duch, bies», SWil: «diabeł, szatan, wróg, czarny duch, bies», SW: «diabeł, szatan, bies, zły duch», SJPDor: przestarz. «według niektórych wierzeń religijnych i ludowych: anioł upadły; duch złośliwy mający moc nadprzyrodzoną, której używa dla szkodzenia ludziom lub kuszenia ich do grzechu; diabeł, szatan; wyraz często dawniej używany w różnych wykrzyknieniach, odnoszących się do gwałtownych, żywych stanów uczuciowych, najczęściej dla wyrażenia niezadowolenia lub zdumienia», USJP: rel. «według niektórych wierzeń religijnych i ludowych: upadły anioł, złośliwy duch mający moc nadprzyrodzoną, której używa do szkodzenia ludziom lub kuszenia ich do grzechu; diabeł, szatan»
    • ‍ Kiedy dokonał pokus, z ktoremi był czart przyszedł i odstąpił od niego Lucyper albo szatan. Rozm 197 (około 1500 roku) [SStp]
    • ‍ Czart przez białą głowę wiele złego sprawi. RejJóz A3v marg 1545 [SXVI]
    • ‍ Tysiącami czarty liczyć. Klon. FL. B. 3. (zm. 1602) 1807-1814 [L]
    • ‍ Gniewa się jak czart. 1861 [SWil]
    • ‍ Tysiącami czarty liczyć. Klon. 1900 [SW]
    • ‍ Rafał z guzem, tam do czarta? Twarda była widzę karta, którą Jan go w łeb uderzył Fredro A. Doż. 16 1958 [SJPDor]
    • ‍ Zaprzedać duszę czartu. 2003 [USJP]
  2. «obcy pogański bóg, bałwan, bożek, diabeł człekokształtny, drobnego wzrostu, nagi, gęsto owłosiony, z rogami i kopytami» [SXVI] SWil: «mit. rodzaj jeden słowiańsko-pogańskich Dydków lub diabłów, znaczy czarnego ducha, trapiącego grzeszników białych lub Radykalizm, karcący nadużycia historyzmu, rokosz dolny przeciw górnemu ciemięstwu. Dopiero później zlał się w znaczeniu w jedno z chrześcijańskim diabłem»
    • ‍ Przy tym ná pytánie ich odpisuje, o małżeństwie, czystości, używániu mięsá, które czártom ofiárowywano. KromRozm II c2 1552 [SXVI]
  3. «licho, nieszczęście» [L] SWil: «licho, bieda, nieszczęście»
    • ‍ Zła rzecz. Smrod 3 1621 [Kn]
    • ‍ Czart tu mego wuja niesie. Teat. 55, e. 38. 1854 [L]
    • ‍ Co za czart was podżega i rządzi? 1861 [SWil]

Zmiany semantyczne

  1. «diabeł, szatan, zły duch, demon» [SXVI]
  2. «licho, nieszczęście» [L]

Związki frazeologiczne

  1. czarcie łajno «środek leczniczy, pot roślina Sucissa pratensis» [ESJS]
  2. czart «pot. nie wiadomo» [SJPDor]
  3. czart nie śpi «zawsze grozi coś złego» [L]
  4. czart tam wie «nic nie wiadomo, kto to może wiedzieć» [L]
  5. czart wie «wyjaśnienie nieznanej, nielogicznej sytuacji» [SXVI]
  6. czart z piekła rodem «wyzwisko używane w stosunku do człowieka lub zwierzęcia» [USJP]
  7. do czarta tam tego «co niemiara» [SW]

Połączenia wyrazowe

  1. czartom brat «Zły człowiek, któremu sprzyjają diabły.» [SXVI]
  2. czartowe łajno/żebro «ziele lecznicze» [Kn]

Przysłowia

  1. Baba swoje, czart (chłop, dziad) swoje. «o dwóch osobach powtarzających uparcie swoje zdanie, niemogących dojść do porozumienia» [USJP]
  2. Czart nie śpi. «licho nie śpi» [SW]
  3. Czart swoje, pop swoje. [SW]
  4. Gdy czart swoje, pop swoje. «gdy dwie osoby nie mogą się porozumieć» [L]
  5. Gdzie zgodá, tu Pan Bóg, á gdzie niezgodá, tu Czárt pánuje. «stan stosunków społecznych jest uzależniony od sił wyższych» [SXVI]
  6. Male parta do czarta. [SW]
  7. Ni Bogu świeczki, ni czartu ożoga. «człowiek do niczego, ani do tańca ani do różańca» [SW]
  8. Nie gryź z czartem orzechów. «nie igraj z ogniem» [SW]
  9. Tákże záwżdy náwzajem czárt iwáná goni. [SXVI]
  10. Zły czart melancholia, anioł myśl wesoła. «dobre moce rządzą myślami dobrymi, złe złymi» [L]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Mateusz Godlewski, Zespół -