Celem projektu jest ukazanie pierwotnej postaci i znaczenia opracowywanych wyrazów oraz ich ewolucji – na podstawie słowników powstających w historii polszczyzny (takich, jak Grzegorza Knapskiego, Michała Abrahama Trotza, Samuela Bogumiła Lindego i in.) oraz słowników rejestrujących polszczyznę historyczną według przyjętych cezur (tj. staropolszczyznę, polszczyznę XVI wieku, polszczyznę XVII i XVIII wieku). Poszczególne znaczenia wyrazów są w tych słownikach ilustrowane cytatami w zapisach zgodnych bądź z zasadami graficznymi danej epoki, bądź z przyjętą w danym słowniku konwencją. W historii polszczyzny ekwiwalenty graficzne niektórych głosek były inne od współczesnych, zmienne w różnych okresach. Zasady edycji tekstów dawnych zawiera propozycja Konrada Górskiego, Władysława Kuraszkiewicza, Franciszka Pepłowskiego, Stefana Saskiego, Witolda Taszyckiego, Stanisława Urbańczyka, Stefana Wierczyńskiego i Jerzego Woronczaka Zasady wydawania tekstów staropolskich. Projekt (Wrocław 1955). Stanowi ona podstawę uwzględnianą we współczesnych edycjach dawnych tekstów. W takiej funkcji jest ona wykorzystana m.in. w opracowanych przez Izabelę Winiarską-Górską zasadach transkrypcji XVI-wiecznych Ewangelii, zamieszczonych w internetowym wydawnictwie Szesnastowieczne przekłady Ewangelii.

Jednym z typów edycji tekstów staropolskich są edycje naukowe typu A, które cechuje transkrypcja wiernie oddająca właściwości językowe oryginału.

Transkrypcja jest to zapis tekstu dawnego zgodnie z zasadami dzisiejszej ortografii, ale z zachowaniem cech językowych zabytku. Transliteracja natomiast – ważna dla badań grafii i ortografii – to najprościej mówiąc przepisanie tekstu dawnego litera w literę.

Przykładowo w Słowniku staropolskim pod red. S. Urbańczyka cytaty podawane są w transliteracji. Na znaczenie wyrazu nie ma wpływu jego postać graficzna i obowiązująca w danym okresie grafia, dlatego wybrane ze słownika cytaty podajemy w transkrypcji, nie w transliteracji. Materiał ze Słownika staropolskiego ilustruje hasła w internetowym Słowniku pojęciowym języka staropolskiego opracowanego pod kierunkiem Bożeny Sieradzkiej-Baziur. Zaczerpnięte ze Słownika staropolskiego cytaty uwzględnione w tym internetowym słowniku podane są zarówno w transliteracji (jak w Słowniku staropolskim), jak i w dokonywanej na potrzeby wydawnictwa transkrypcji.

Przykładowa transliteracja i transkrypcja ze Słownika pojęciowego bazującego na danych ze Słownika staropolskiego:

Przykład w transliteracji

A szaprafdøcz by ten tho clouek byl [b]barszo greszny, gensze by on oth te tho svathloszczy ne bil osfeczon f gego duszi Gn 1b. (SStp)

Przykład w transkrypcji

A zaprawdęć by ten to człowiek był barzo grzeszny, jenże by on ot te to światłości nie był oświecon w jego duszy

UWAGA! W SDEHJP cytaty podajemy w transkrypcji, podczas gdy w SStp (także w innych słownikach) jest transliteracja.

Ekwiwalenty grafemów z podanego wyżej tekstu dawnego w zapisie współczesnym:

Lp.	Grafem w tekście dawnym	Grafem w transkrypcji	Zapis staropolski	Zapis współczesny	Uwagi
1.	sz	z	szaprafdøcz	zaprawdęć	Każdy z grafemów s, z, sz może oddawać głoskę z, s, ś, sz, ż; por. dalej: svathloszczy [światłości].
...
2.	f	w	szaprafdøcz	zaprawdęć	W tekstach dawnych wszystkie grafemy oznaczające spółgłoski bezdźwięczne mogą oznaczać także dźwięczne odpowiedniki. Zachowujemy jednak spółgłoskę bezdźwięczną w zgodzie z etymologią, np. ot czy s, ponieważ to pierwotne postaci prepozycji od i z.
...
3.	ø	ę (w innych wyrazach też ą)	szaprafdøcz	zaprawdęć	Samogłoski nosowe w tekstach dawnych mogą być oddawane grafemami: ø, ę, ą, en, an, am itp.
...
4.	cz	ć	zaprafdøcz	zaprawdęć	Dwuznak cz jest wielofunkcyjny: może oddawać ć, c, cz. Te same głoski może oddawać także litera c, por. dalej: clouek (dziś zapis: człowiek).
...
5.	th	t	tho	to	Głoska t może być oddawana dwuznakiem th.
...
6.	l	ł	clouek	człowiek	Litera l jest wielofunkcyjna: oznacza l lub ł.
...
7.	u	wi	clouek	człowiek	Litera u oddaje: w, u, ale także w’ (zapis wi), ponieważ w tekstach staropolskich nie zawsze oznaczana jest miękkość spółgłosek.
...
8.	r	rz	greszny	grzeszny	Litera r we współczesnej transkrypcji oddawana jest literami r lub rz (w zależności od wyrazu).
...
9.	g (przed e lub i)	j	gensze, gego	jenże, jego	Głoska j w dawnych tekstach mogła być oddawana grafemami g (przed e lub i), y, i.
...
10.	i	y	bil, duszi	był, duszy	Litera i jest wielofunkcyjna – oznacza i, y, j, połączenie ij, yj; w tej samej funkcji także y.
...

Transkrypcja tekstu dawnego oznacza, że tekst zapisujemy zgodnie z dzisiejszymi normami graficznymi, ale z zachowaniem wszystkich cech językowych zabytku, w tym cech fonetycznych i morfologicznych, obecnych w dawnej postaci wyrazu, poświadczonej w cytowanym źródle. Zatem jeśli wyraz w historii polszczyzny zmienił postać fonetyczną, to transkrybując dawny tekst, uwzględniamy ówczesną jego postać, np. takie przykładowe zapisy, jak: rozny (dziś różny), miedzy (dziś między), śrzoda (dziś środa) – poświadczające cechy fonetyczne, czy zapisy typu: ot niego (dziś od niego) – informujące o dawnej postaci morfemu ot (cecha morfologiczna). Uwzględniamy jednak zasady współczesnej polskiej ortografii, która nie oddaje wewnątrzwyrazowych upodobnień (zgodnie z zasadą morfologiczną piszemy zatem np. prośba, nie proźba) czy typowego w polszczyźnie ubezdźwięcznienia w wygłosie (piszemy np. sad, nie sat).

Wybrane cechy fonetyczne i ich zapis w tekstach od XVI po XIX w.

Irena Bajerowa w pracy Ortografia, fonologia z fonetyką, morfologia – pierwszym tomie monografii Polski język ogólny XIX wieku. Stan i ewolucja – przypomina, że jeszcze w końcu XIX w. dyskutowano m.in. nad takimi spornymi problemami graficznymi, jak:

1) Zapis módz czy móc; w SDEHJP zapisujemy zgodnie z dzisiejszą ortografią móc, co dotyczy także innych tego typu bezokoliczników (np. strzec, biec, polec); zapis z dz nie ma uzasadnienia fonetycznego, lecz jest rezultatem fałszywej etymologii;

2) Zapis zjadłszy czy zgodnie z genezą zjadszy; zapisujemy zjadłszy;

3) Zapis geograf czy gieograf; od XIX wieku zapisujemy zgodnie z dzisiejszymi normami geograf, ale w tekstach staro- i średniopolskich oddajemy ówczesną wymowę zapisem jeograf;

4) Zapisy Francya, Francja i Anglia, Anglja; dla tekstów od XIX wieku zapisujemy zgodnie z dzisiejszą ortografią Francja, Anglia, w tekstach wcześniejszych – zgodnie z ówczesną wymową – Francyja, Anglija, też: ewanjelija, historyja i in.

„Na początku XIX wieku chyba jeszcze nierzadką była wymowa typu armija, racyja, czyli z wyraźnym zgłoskotwórczym i y przed końcowym -ja. […] Nie była to już jednak wymowa wyłączna ani konsekwentna” [Bajerowa 1986, 90]. Wskazane w tym punkcie wyrazy obce z zakończeniami -ija, -yja poświadczają różne stadia adaptacji do polszczyzny.

O stopniu asymilacji danego zapożyczenia mogą świadczyć także inne cechy, np. obecność lub brak podwojonych spółgłosek. Przykładowo łacińskie wyrazy summa czy grammatica już w XVI w. mogły mieć zarówno postać summa i grammatyka, jak i znacznie rzadziej postać ostatecznie zwycięską w polszczyźnie, czyli po uproszczeniu geminaty spółgłoskowej – suma, gramatyka. W takich wypadkach stosujemy zapis poświadczony w źródle.

Zapis samogłosek ze znakami diakrytycznymi – taki sam jak w cytacie w słowniku

W historii polszczyzny istniały samogłoski długie, które potem przekształciły się w samogłoski pochylone (ścieśnione). Na ogół oznaczane one były kreseczką nad literą, czyli np. á, é, ó, choć w XVI w. występowały tu różnice regionalne, np. w drukach krakowskich litera á oznaczała jasne a. Nie zawsze też w drukach odróżniono samogłoski ścieśnione od jasnych, inny niż współcześnie mógł być również rozkład oboczności o – ó. Ponieważ sposób oznaczania miał podstawy w wymowie, zachowujemy stan zanotowany w słownikach, czyli przykładowe dane ze skanu ze Słownika języka polskiego Lindego:

zapisujemy:

Pomarli, co twojéj duszy szukali. Biel. Hst. 29.

Znaki diakrytyczne w zapisie spółgłosek

W zapisie spółgłosek stosujemy współczesne znaki diakrytyczne. W tekstach dawnych, zwłaszcza XVI-wiecznych często stosowano odmienne niż dziś znaki diakrytyczne. Rezygnujemy zatem z:

a) zbędnego podwójnego oznaczania spółgłosek miękkich, np. ówczesny zapis ćiało oddajemy jako ciało,

b) zbędnego oznaczania spółgłosek dziąsłowych kropką nad literą, np. ziednocżenie zapisujemy jako zjednoczenie.

Por. przykładowe zapisy całych fragmentów:

Transkrypcja tych cytatów to:

Bezá wymyśla sobie dwoje zjednoczenie person w Pánie Chrystusie, jedno dusze z ciáłem, drugie Bostwá z człowieczeństwem. W ciele i duszy mej, żywa wszędy wiárá. dziękuję tobie [Jezu] zá wszelkie dobrodziejstwá i dáry, ták duszy, jáko i ciáłu służące. W czym krzywdy áni duszá áni ciáło czują.

Wielkie i małe litery oraz pisownia łączna i rozdzielna – zgodnie ze współczesnymi normami

Już we wstępie do Słownika staropolskiego, a przecież cytaty podawane są w nim w transliteracji, nie w transkrypcji, czytamy: „Znormalizowano także użycie wielkich liter i interpunkcji według dzisiejszych zasad ortograficznych. Według dzisiejszych zasad znormalizowano też pisownię łączną i rozdzielną. Prawdą jest, że pisanie razem grup wyrazowych w rękopisach jest odbiciem wymowy, zwyczaju łączenia ich w całości akcentowe, ale prawdą jest też, że zachowanie łącznej pisowni na stary sposób ogromnie by utrudniło odczytanie i tak już niełatwego tekstu” [SStp, s. X].

Powyższe zasady pisowniowe, zaproponowane w Słowniku staropolskim stosujemy do tekstów pochodzących też z czasów późniejszych. Zarówno w tekstach, jak i w słownikach mamy jednak odmienne rozwiązania.

Interpunkcja

Już w tekstach XVI-wiecznych powszechnie stosowana jest kropka i znak zapytania. Znaki te oddajemy w transkrypcji. W tekstach dawnych występuje też znak graficzny /, czyli ukośnik. Przykładowo Słownik polszczyzny XVI wieku zachowuje ten znak – zgodnie z zapisem w ówczesnych tekstach. Ukośnik był ówcześnie wielofunkcyjnym znakiem przestankowym, oddawanym dziś najczęściej przecinkiem, co obowiązuje także w naszej transkrypcji, czyli w SDEHJP. Ukośnik stosowany jest ponadto jako sygnał końca wersu w utworach wierszowanych. W transkrypcji oddajemy go wówczas znakiem |, po którym – jeśli tak jest w tekście – następny wyraz zapisujemy wielką literą (jest ona wtedy znakiem początku wersu). Por przykładową transkrypcję:

Daj Boże, ábyśmy Máryją czuli, zá námi sie przyczyniájącą. Jáko tu námi miesza [świat] á jáko kugluje| A káżdy sobie tusząc nic tego nie czuje. ábowiem ci żadnego niedostátku nie czują [non est defectus] ktorzy sie go [Pana] boją. [Czesi] musieli przyjąć ártykuły ktore ná nie włożono, zwłaszczá gdy czuli Cesárzá blisko.