rzec

czasownik
psł. kon. I -o-//-e- tematowa→ pol. kon. I -ę, -'esz

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *rek- [IEW]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *rekti
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    říci
  3. stczes.
    řéci
  4. słc.
    riecť
  5. ros.
    rečí
  6. scs.
    rešti
  7. bułg.
    reká
  8. sch.
    rèći
  9. słoweń.
    réči
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    rèkti
  3. sans.
    racayati
  4. sans.
    racanā-
  5. goc.
    rahnjan
  6. goc.
    ragin
  7. wal.
    rhegi
  8. toch. A
    rake
  9. toch. B
    raki

Ewolucja formalna

  1. pie. *rek-
  2. psł. *rek-ti
  3. zach.słow. *reci
  4. stpol. řec'
  5. śrpol. řéc || řec, žéc || žec
  6. npol. žec

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «posłużyć się słowami dla zakomunikowania myśli i przeżyć, powiedzieć, verba pronuntiare, fari, verbis aliquid exsequi, dicere, loqui» [SStp] L: «mówić», SWil: «przemówić, wyrzec, powiedzieć, odpowiedzieć», SW: «przemówić (w następujący sposób), odezwać się (w te słowa); zauważyć, wyrzec, powiedzieć», SJPDor: książk. «powiedzieć, odezwać się, przemówić», USJP: książk. «powiedzieć, odezwać się, przemówić»
    • ‍ Tedy *rzegk (rzekł) pan Hinczka: Dacie mnie ty winy Pozn nr 187 1395 [SStp]
    • ‍ Jeszczem zapomniał rzec słówka Panu. Boh. Kom. 4, 50. 1772-1775 [L]
    • ‍ Wolał nań: z któregoś ty miasta? a on rzekł: z tego a z tego. 1861 [SWil]
    • ‍ Te rzekł do mnie słowa. Troc. 1912 [SW]
    • ‍ Ach, bój się Boga, co też Tobie do głowy przychodzi - rzekła gniewnie Pani Barbara. Dąbr. M. Noce II 153 1950 [SJPDor]
    • ‍ Wyszedł, nie rzekłszy słowa. 2003 [USJP]
  2. «nazwać, nazywać, appellare, nominare» [SStp] L: rzec kogo czym «mianować, nazywać», SWil: przestarz. nazwać kogo czém «nazwać, dać przezwisko», SW: stpol. rzec kogo czym «mianować, nazwać, przezwać», SJPDor: zwykle w imiesł. biernym daw. «nadać nazwę; nazwać, mianować, przezwać»
    • ‍ Ostatki, jeż rzeczony puściny kmiece, panom przyjć nie mają. Sul 13 1450-1500 [SStp]
    • ‍ Jest ziemia na wschód słońca, Indyją rzekają. Kmit. Spit A 2 1595 [L]
    • ‍ Władysław, Herman rzeczony. 1861 [SWil]
    • ‍ Jest ziemia na wschód słońca, Indją rzekają. Km. 1912 [SW]
    • ‍ Burgrabia powiódł przybyszów do baszty rozłożystej, "Żuraw" rzeczonej. Gomul. Mieszczka 187 1949 [SJPDor]
  3. «wcześniej wymienić, wspomnieć, określić, supra nominare, commemorare, definire» [SStp]
    • ‍ Był wielikimi ranami ranien w naprzod rzeczonem pobiciu (in supradicto certamine) BZ II Par 22, 6 1455 [SStp]
  4. «obiecać, przyrzec, promittere» [SStp]
    • ‍ Jakom Maciejewi... nie rzekł dać konia białego. Pozn nr 1066, sim. 1423 Kościan nr 998. 1420 [SStp]
    • ‍ Otrzymał od niej obietnicę i słowo rzeczone na przyszłą noc Pot 1912 [SW]
  5. «informować, podawać do wiadomości (podmiotem utwór pisany), aliquem certiorem facere, docere, aliquid tradere» [SStp]
    • ‍ Na znamię tego jest to w dzisiejsze ewanjelije było pisano rzekąc tako, iże wyszło jest przykazanie było od tego to cesarza Augusta Gn 177a. (przed 1400 rokiem) [SStp]
  6. «przestarz. zrobić, począć, poradzić z sobą» [SWil] SW: stpol. «zrobić, począć, poradzić»
    • ‍ Księżna nie wiedząc, co daléj rzec sobie, uciekła. 1861 [SWil]
    • ‍ Nie wie, co z tym rzec. Groch. 1912 [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «posłużyć się słowami dla zakomunikowania myśli i przeżyć» [SStp]
  2. «nazwać, nazywać» [SStp]
  1. «posłużyć się słowami dla zakomunikowania myśli i przeżyć» [SStp]
  2. «wcześniej wymienić, wspomnieć, określić» [SStp]

Związki frazeologiczne

  1. by (żeby) nie rzec «zastrzeżenie wypowiadane przed zbyt ostrym lub dosadnym określeniem czego» [USJP]
  2. by nie rzec «zwrot poprzedzający określenie, wzmacniające poprzednią odpowiedź» [SJPDor]
  3. jakoby rzekł(a), rzekli, wyjątkowo rz(e)kąc «wprowadza wypowiedzenie wyjaśniające treść wcześniejszego tekstu «innymi słowy, to znaczy, czyli, id est»» [SStp]
  4. rzec się ««udać, stworzyć pozory, simulare, fingere»» [SStp]
  5. rzeczono (jest) «wykłada się, znaczy, significat» [SStp]
  6. rzekłbyś był, że..., rzekłbyś, że... «używa się w znacz. przysłów. dla wyrażenia porównania, podobieństwa czego do czego; literalnie znaczy: patrząc na to, przyszłaby myśl powiedzieć to a to» [SWil]
  7. rzekłbyś, że... «przyszłaby myśl powiedzieć, zdawałoby się, można by powiedzieć, pomyśleć, że...» [SW]

Połączenia wyrazowe

  1. iż tak rzekę «tak mówiąc» [L]
  2. iż tak rzekę «(przy zbyt śmiałych porównaniach) = że się tak wyrażę, że tak powiem, że użyję tego porównania, można powiedzieć» [SW]
  3. jak (jako) się rzekło, jak rzekłem «zwrot wtrącony, poprzedzający poprzednią wypowiedż, powołujący się na nią» [SJPDor, USJP]
  4. można powiedzieć, rzec można «książk. wtręty, zwroty, którymi mówiący podkreśla, że słów po nich następujących używa po pewnym namyśle» [USJP]
  5. prawdę rzec, prawdę rzekłszy «zwrot wtrącony, w którym mówiący podkreśla nieurzędowy, nieco poufny charakter swoich słów» [SJPDor]
  6. rzec (by) można, mogę rzec; rzekłbym, rzekłbyś, rzekłby kto «zwrot wtrącony, nadaje wypowiedzi subiektywne zabarwienie» [SJPDor]
  7. rzec z drogi «powiedzieć co niestosownego, niedorzecznego» [SW]
  8. rzeczony «a) stpol. «przyrzeczony, dany uroczyście», b) pot. «wyżej wspomniany, powyższy, wzmiankowany, przytoczony, nadmieniony» [SW]
  9. rzeczony, wzwyż rzeczony «wspominany» [L]
  10. że tak rzekę «zwrot wtrącony, nadający wypowiedzi subiektywne zabarwienie, usprawiedliwiający jakieś śmiałe, niezwykłe porównanie lub określenie» [SJPDor]
  11. że tak rzekę «wyrażenie używane wtedy, gdy ktoś określa rzecz jaką słowami niezupełnie odpowiadającymi jego myśli» [SWil]

Przysłowia

  1. Słowo się rzekło, kobyłka u płotu. [SJPDor, USJP]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Aleksandra Rzodkiewicz, Zespół -