koniec

rzeczownik, r.m.
psł. dekl. -jo- tematowa→ pol. dekl. m.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *kon- [EDSIL]
  3. od rdzenia pie.
    *ken- [SEJPBo]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *konьcь
  3. od psł.
    *konъ/*konь
  4. od psł.
    *čęti
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    konec
  3. dłuż.
    kóńc
  4. kasz.
    kᵘ̯ȯńc
  5. głuż.
    kónc
  6. połab.
    ťǘnĕc
  7. słc.
    koniec
  8. błr.
    kanéc
  9. ros.
    konéc
  10. ukr.
    kinéc'
  11. scs.
    konьcь
  12. bułg.
    konéc
  13. mac.
    konec
  14. sch.
    kònac
  15. słoweń.
    kónec
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. łot.
    at-kan
  3. sans.
    kanī́na-
  4. sans.
    kanyā̀
  5. grec.
    kainós
  6. stirl.
    cét-
  7. łac.
    recēns

Ewolucja formalna

  1. pie. *kon-
  2. psł. 1 *kon-ьkъ
  3. psł. 2 *konьcь
  4. stpol. kŏńĕc'
  5. śrpol. końec || kóńec
  6. npol. końec

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «miejsce, gdzie się jakaś rzecz kończy, najdalszy odcinek, granica, alicuius rei finis, pars extrema, terminus: a) czubek, wierzchołek, ostrze, acumen, alicuius rei pars extrema, spiculum, b) kraniec, skraj, pars extrema, terminus, c) granica, finis, terminus, limes» [SStp] SXVI: «granica przestrzenna, część dotykająca granicy», L: «w co rzecz jaka wychodzi, albo na czym ustaje», SWil: «w co rzecz jaka wychodzi albo na czem ustaje», SW: «punkt, gdzie się rzecz w swej długości kończy», SJPDor: «punkt lub linia ograniczająca, kończąca co; część przedmiotu najbardziej wysunięta na zewnątrz; brzeg, skraj, kraniec, czubek», USJP: «skrajna część czegoś, punkt, linia, płaszczyzna kończące coś, wyznaczające kraniec, brzeg, skraj czegoś»
    • ‍ Widział jest we śnie drab, stojąc na ziemią, końcem nieba dosięgając (cacumen illius, sc. scalae, tangens caelum). BZ Gen 28, 12 1455 [SStp]
    • ‍ Zátym Anioł Páński sćiągnął koniec laski ktorą miáł w ręce swey, i dotknął mięsá. BibRadz Judic 6/21 1563 [SXVI]
    • ‍ Każdy kij ma dwa końca. Petr. Et. 122 1618 [L]
    • ‍ Koniec kija. 1861 [SWil]
    • ‍ Otarszy śniadanie z ust końcem serwety... Mick. 1902 [SW]
    • ‍ Stał jak przedtem, pochylony nad stołem, wskazując końcem ołówka jakiś punkt na papierze ludziom zebranym wokół niego. Brand. K. Troja 102 1949 [SJPDor]
    • ‍ Zastrugany koniec ołówka. 2003 [USJP]
  2. «ostatni odcinek utworu (książki, ustaw itp.), zakończenie, exitus, pars extrema, finis (libri, legum, orationis, sim.)» [SStp] SXVI: «ostatnia część tekstu pisanego lub mówionego», SW: «ostatnia część, zakończenie, finał», SJPDor: «ostatnia część czego (np. pieśni, powieści), część zamykająca pewną całość; rozwiązanie, zakończenie», USJP: «ostatnia część czegoś, zakończenie»
    • ‍ O tem też Bog Ociec mowi przez proroka Izaijasza na końcu ksiąg. Rozm 839 (około 1500 roku) [SStp]
    • ‍ Exitus orationis Koniec rzeczy. Mącz 105a 1564 [SXVI]
    • ‍ Koniec powieści. 1902 [SW]
    • ‍ Przystanęła i z uśmiechem pokazała jej koniec listu. Goj. Dziew. II, 144 1936 [SJPDor]
    • ‍ Wesoły, smutny koniec piosenki, muzyki, opowiadania. 2003 [USJP]
  3. «czas, gdy się coś kończy, ostatnia faza, ostatnia chwila, kres czasowy, tempus extremum, finis» [SStp] SXVI: «granica czasowa», L: «temporis vel actionis», SWil: «(o czasie lub rzezy mającej pewne trwanie) kres», SW: «chwila ustania, kres, schyłek», SJPDor: «chwila, moment, w którym coś przestało albo przestaje być, trwać; ostatnia część jakiego okresu, ostatnie stadium; kres, schyłek», USJP: «moment, chwila, w której coś kończy, ostatnia część jakiegoś okresu, ostatnie stadium czegoś; kres, schyłek, zmierzch»
    • ‍ Musić sie to stać, ale nie natychmiast koniec albo skonanie (sed nondum est finis Mat 24, 6). Rozm 480 (około 1500 roku) [SStp]
    • ‍ Ci ktorzy niecnie dziáłáją| W śmierći koniec pokłádáją. BierEz R2v 1578 [SXVI]
    • ‍ Miłe złego początki, lecz koniec żałośny. Kras. Baj. 116 1779 [L]
    • ‍ Koniec roku. 1861 [SWil]
    • ‍ Dotrwać do końca. 1902 [SW]
    • ‍ Rozmowa stawała się coraz bardziej męcząca. Z obu stron przyjęto z ulgą jej koniec. Was. W. Rzeki 329 1950 [SJPDor]
    • ‍ Lato dobiegło końca. 2003 [USJP]
  4. «śmierć, obitus, exitus, mors» [SStp] SXVI: «śmierć», L: «koniec życia, zgon, śmierć», SWil: «śmierć, zgon», SW: «koniec życia, śmierć, zgon», SJPDor: «koniec życia; śmierć», USJP: książk. przen. «śmierć, zgon»
    • ‍ Zjawion uczyń mnie, Gospodnie, koniec moj (finem meum). Fl 38, 5, sim. Puł. (przed 14oo rokiem) [SStp]
    • ‍ Lecz postámi i przekładánim srogich mąk piekielnych, i końcem á rozsypánim w proch ćiáłá swego, mocnie tákie mysli odganiał. SkarŻyw 56 1579 [SXVI]
    • ‍ Koniec wziął taki, że się obiesił. Sk. Dz. 170 1607 [L]
    • ‍ Opuszczony jest i zły koniec miał. Skar. 1902 [SW]
    • ‍ Na drugi dzień już się nie zwlókł z posłania. To już koniec - powiedział sobie prosto i twardo. Was. W. Rzeki 333 1950 [SJPDor]
    • ‍ Babcia czuła, że zbliża się koniec. 2003 [USJP]
  5. «wynik, exitus, effectus» [SStp] SXVI: «skutek, następstwo, wynik, finał, obrót sprawy», SWil: «wypadek, rozwiązanie», SW: «wynik, wypadek, rozwiązanie, rezultat, obrót», USJP: «niepowodzenie, klęska czegoś, upadek»
    • ‍ Możeli ten wojt szynkować... a możeli jemu tego miasto bronić... albo nie, albo na ktory koniec to ma przyć podług prawa? OrtMac 73 1500 [SStp]
    • ‍ nam nie lza, jeno być gotowo: Koniec u Bogá w mocy KochPam 86 1586 [SXVI]
    • ‍ Pomyślny koniec. 1861 [SWil]
    • ‍ Rzecz ta wzięła, miała niedobry koniec. 1902 [SW]
    • ‍ Smutny, tragiczny koniec czegoś. 2003 [USJP]
  6. «cel, finis, consilium» [SStp] SXVI: «cel, zamiar, zamysł; sens istnienia», L: «cel, zamiar, zamysł», SWil: «cel, zamiar, zamysł», SW: «cel, zamiar, zamysł», SJPDor: daw. «cel, zamiar»
    • ‍ Niektorzy... ni pod czyją (i.e. pod niczyją) chorągwią z naszej wojski stanowić się obykli, na ten koniec a k temu końcu (ad hunc finem, Dział 8: a to przeto), aby... wojennej strożej się uwiarowali. Sul 21 (po 145o roku) [SStp]
    • ‍ Tenże to koniec, coś przeń wiek moj spráwił. GrabowSet T2v 1590 [SXVI]
    • ‍ Między inszemi i ten jest cyl i koniec śmierci Pańskiej, abyśmy byli wykupieni od nieprawości. Salin. 4, 329 1615 [L]
    • ‍ Tym końcem. Na ten koniec. 1861 [SWil]
    • ‍ Końcem zaspokojenia troskliwości religijnej duchownych katolickich, nie są oni obowiązani ogłaszać cywilnych rozwodów. Skarb. 1902 [SW]
    • ‍ Końcem edukacji krajowej być powinna użyteczność obywatela. Staszic Uwagi 16 1952 [SJPDor]
  7. «ostatki, braki» [L]
    • ‍ Zginął nam wybor i przywódca stary, A został jako mówią koniec szary. Jabł. Buk. N 2 b. 1745 [L]
  8. «ostatecznie, finalnie, jednym słowem» [L] SW: «ostatecznie, nareszcie, wreszcie, jednym słowem»
    • ‍ Koniec końców, dół w ziemi. Kniaź. Poez. 3, 79 1787-1788 [L]
    • ‍ Koniec końców. 1902 [SW]
  9. «(o liczbie) ogrom, mnóstwo» [SWil] SW: «liczba, lik, miara»
    • ‍ Ludu było bez końca. 1861 [SWil]
    • ‍ Ludu było bez końca. 1902 [SW]
  10. «ustanek» [SW]
    • ‍ Szli i szli bez końca. 1902 [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «miejsce, gdzie się jakaś rzecz kończy, najdalszy odcinek, granica» [SStp]
  2. «ostatni odcinek utworu (książki, ustaw itp.), zakończenie» [SStp]
  1. «miejsce, gdzie się jakaś rzecz kończy, najdalszy odcinek, granica» [SStp]
  2. «czas, gdy się coś kończy, ostatnia faza, ostatnia chwila, kres czasowy» [SStp]
  3. «śmierć» [SStp]

Związki frazeologiczne

  1. (drugi, inny) koniec, książk. kraniec, przestarz. kraj świata «o miejscu znajdującym się bardzo daleko od aktualnego miejsca pobytu» [USJP]
  2. czeka, spotka kogoś marny koniec «czeka, spotka kogoś zła, żałosna, smutna przyszłość, nędza, opuszczenie w ostatnim okresie życia» [USJP]
  3. do końca, książk. do skończenia świata «bardzo długo, nie wiadomo, jak długo» [USJP]
  4. już koniec! «już po wszystkim, już klamka zapadła, stało się» [SW]
  5. koniec końców, koniec końcem «ostatecznie, wreszcie» [USJP]
  6. koniec świata «a) «koniec istnienia globu ziemskiego», b) pot. «zwrot wyrażający wielkie zdumienie, zaskoczenie, wzburzenie itp.», c) żart. «zamieszanie, harmider, bałagan powstające w wyniku natłoku spraw, problemów» [USJP]
  7. koniec, i na tym koniec, koniec (i) kropka, koniec i bomba «wyrażenia podkreślające stanowczość wypowiedzi, kończące wypowiedź; ... i basta, ... i już, ... i tyle» [USJP]
  8. książk. kłaść, położyć kres, koniec czemuś «kończyć, zakończyć coś, powodować, spowodować zaprzestanie czegoś» [USJP]
  9. książk. szary koniec «a) «ostatnie, najgorsze miejsce», b) «osoby zajmujące ostatnie, najgorsze miejsce» [USJP]
  10. mieć coś na języku, na końcu języka «a) «chcieć coś powiedzieć i nie móc sobie tego przypomnieć lub nie móc znaleźć odpowiedniego słowa», b) «w ostatniej chwili powstrzymać się od powiedzenia czegoś» [USJP]
  11. nie będzie, nie było końca czemuś «coś potrwa, trwało bardzo długo» [USJP]
  12. nie móc z kim dojść albo trafić do końca «do porozumienia» [SW]
  13. nie móc związać końca z końcem; ledwie, ledwo, z trudem wiązać, móc związać koniec z końcem «żyć bardzo skromnie, mieć bardzo mało pieniędzy na utrzymanie, z trudem się utrzymywać» [USJP]
  14. nie wiedzieć czegoś do końca «nie być czegoś całkiem pewnym» [USJP]
  15. od końca do końca, z końca w koniec «od jednego punktu (krańca) do drugiego» [USJP]
  16. po balu; koniec balu «coś się skończyło, dobiegło końca; to już koniec» [USJP]
  17. pociągnąć, ciągnąć kogoś za język «wybadać (badać), wypytać (wypytywać) kogoś, skłonić (skłaniać) kogoś do wyjawienia czegoś» [USJP]
  18. pot. bez końca «bardzo długo, wciąż, bezustannie» [USJP]
  19. pot. koniec pieśni, cześć pieśni! «coś się definitywnie skończyło, nic nie zostało do zrobienia, sprawa jest zamknięta, oczywista; koniec» [USJP]
  20. szary koniec «ostatnie, pośrednie miejsce, szczególnie przy stole; osoby siedzące na ostatnim miejscu» [SJPDor]
  21. szary koniec «ostatnie miejsce» [SW]
  22. wiązać koniec z końcem «łatać biedę, ledwie wystarczać na potrzeby» [SW]
  23. z końcem czegoś «w ostatniej fazie jakiegoś odcinka czasu, wydarzenia» [USJP]
  24. zrobić koniec z czymś, z kimś «zakończyć coś, zerwać z czymś; unieszkodliwić kogoś» [USJP]

Połączenia wyrazowe

  1. (wszytek) koniec (wszytkiej albo wszej) ziemie, świata «bardzo dalekie kraje; cały świat; extremum terrae» [SXVI]
  2. koniec morza, wody «zalew» [SXVI]
  3. koniec świata «kres jego istnienia» [SW]
  4. na końcu języka droga, tj. pytając potrafisz [SWil]
  5. na tym koniec «na tym się skończyło, stanęło » [SW]
  6. nie miejąc końcow «gładkiej powierzchni» [SXVI]
  7. od końca do końca «od początku do ostatka, od deski do deski, od a do z» [SW]

Przysłowia

  1. (Każdy) kij ma dwa końce. «każda sytuacja ma dobre i złe strony» [USJP]
  2. A każda rzecz ukwapna rado tak więc bywa, Nie przychodzi ni k czemu i zły koniec miewa. [SXVI]
  3. Cokolwiek czynisz, rozmyślaj sie záwżdy, A końcá pátrzaj, ná co ma przyść káżdy [SXVI]
  4. Cokolwiek czynisz, roztropnie czyń, á pátrz końcá. [SXVI]
  5. Dobrze mądrzy nauczały, Iż końca patrzyć kazali. Tu na świecie w każdej sprawie. [SXVI]
  6. Gdy co dziáłasz, końcá czekaj, Przewiedzieszli tedy śpiewaj. [SXVI]
  7. Gdy co dziáłasz, mądrze dziáłaj, A koniec rzeczy przeglądaj. [SXVI]
  8. Gdy masz co czynić, długo się rozmyślaj, Prętko rozpráwuj, Końcá ná wszem pátrzaj. [SXVI]
  9. I początki jego [grzechu] słodkie i miłe, ále koniec bárzo gorzki. [SXVI]
  10. Iż to nigdy końca dobrego wziąć nie miało, co się z prędka zacznie. [SXVI]
  11. Káżda rzecz która bez rozmysłu bywa, Nietrefny koniec zawżdy rádá miewa. [SXVI]
  12. Każdy kij ma dwa końca. [L]
  13. Każdy kij ma dwa końce. [SW]
  14. Koniec chwali dzieło. [SW]
  15. Koniec języka za przewodnika. «jeżeli się nie zna drogi, najlepiej zapytać o nią (a nie np. szukać jej na planie, w atlasie)» [USJP]
  16. Koniec káżdej rzeczy ma być ná pieczy. [SXVI]
  17. Koniec przeźrzy niż co poczniesz, A ták w szkodę nie wpadniesz. [SXVI]
  18. Koniec wieńczy dzieło [łc. finis coronat opus]. [SJPDor]
  19. Koniec wieńczy dzieło. «jakaś praca, rzecz ma wartość, jeśli jest doprowadzona do końca» [USJP]
  20. Kto na końcu siada, ten poléwkę jada. [L]
  21. Ktorej rzeczy koniec dobry, wszytka rzecz dobra. [SXVI]
  22. Miłe złego początki, lecz koniec żałosny. [SJPDor]
  23. Miłe złego początki, lecz koniec żałosny. «przestroga przed przykrymi następstwami złego lub lekkomyślnego postępowania» [USJP]
  24. Patrz końca. [SWil]
  25. Przyjdzie słońce i na nasze końce. [SW]
  26. W każdej rzeczy patrz końca. [SW]
  27. W każdéj rzeczy patrz końca. [L]
  28. W káżdej spráwie poczciwość, miárę záchowajmy, A co z końcem przypáść ma, ná to poglądajmy. [SXVI]
  29. W kożdej rzeczy końcá pátrzaj. [SXVI]
  30. Wszystko ma swój koniec. [SW, SJPDor]
  31. Wszystko ma swój koniec. «każda rzecz, sytuacja dobra czy zła ma swój kres, kiedyś musi się skończyć» [USJP]
  32. Z jednego końca utnie, z drugiego nadstawia [SW]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Agnieszka Muszyńska, Zespół -