początek

rzeczownik, r.m.
psł. dekl. -o- tematowa→ pol. dekl. m.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *ken- [SEJPBo]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *počętъkъ
  3. od psł.
    *počętъ
  4. od psł.
    *počęti
  5. od psł.
    †čęti
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    počátek
  3. ros.
    počátok
  4. sch.
    počétak
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. grec.
    kainós
  3. stirl.
    cét-
  4. łac.
    recēns

Ewolucja formalna

  1. pie. *ken-
  2. psł. *po-čę-t-ъkъ
  3. stpol. pŏč'ā˛tĕk
  4. śrpol. počǫtek

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «pierwsze chwile dziania się czegoś, pierwszy element zbioru, ciągu w przestrzeni, initium, principium, exordium» [SStp] SXVI: «coś pierwszego, pierwszy moment istnienia czegoś, pierwsza część, pierwszy objaw czegoś», L: «poczynanie, zaczynanie, rozpoczynanie», SWil: «poczynanie, rozpoczynanie, poczęcie; pierwszy kres czego», SW: «rozpoczęcie, poczęcie się, zaczęcie, zaczęcie się, wstęp; pierwszy objaw bytu albo pierwsza część, od której zaczyna się całość», SJPDor: «to, od czego się coś zaczyna; rozpoczęcie czego; rozpoczęcie się czego: a) w czasie: pierwszy moment, początkowy okres; b) granica, od której się coś zaczyna, pierwszy punkt, pierwsza część», USJP: «to, od czego się coś zaczyna w czasie lub przestrzeni; rozpoczęcie (się) czegoś, pierwszy moment, pierwszy punkt»
    • ‍ Niektórzy od Bożego narodzenia początek tego wieku kładą. Rozm 164 (około 1500 roku) [SStp]
    • ‍ PAnie BOże wszechmogący, któryś nam dał doczekać początku dniá dzisiejszego LatHar 18 1585 [SXVI]
    • ‍ Dobry początek połowa roboty. Past. Fid. 3 1722 [L]
    • ‍ Kto początku zaniedba, ten końca przypłaci. 1861 [SWil]
    • ‍ Dobry początek połowa roboty. 1908 [SW]
    • ‍ Opowiedzieli jej wszystko, tak jak to było od początku do końca. Leśm. Klech. 21 1950 [SJPDor]
    • ‍ Z początkiem października wyjechał za granicę. 2003 [USJP]
  2. «przyczyna, powód, pobudka, causa. ratio, principium» [SStp] SXVI: «przyczyna; źródło», L: «źródło, przyczyna, powód», SWil: «źródło, pierwsza przyczyna; powód», SW: «źródło, powód, przyczyna, pobudka», SJPDor: «powód, przyczyna czego»
    • ‍ A najpierw to wy macie rozumieć, który jest początek jego świętego miłosierdzia, wszyscy jest gdy nasz Chrystus Pan wskrzeszał był. Gn 179a (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ Wina nie piją, iż od niego wszystkie złe rzeczy początkiem bywają, to jest, zwady i nieczystości. BielKron 259v 1551 [SXVI]
    • ‍ Jeśli kto o tobie źle gada, tedy pomyśl, czy nie z ciebie początek? Pilch. Sen. gn. 242 1775 [L]
    • ‍ Niewstrzemięźliwość jest początkiem większej liczby chorób. 1861 [SWil]
    • ‍ Jeśli kto o tobie źle gada, pomyśl, czy nie z ciebie początek? Pilch. 1908 [SW]
    • ‍ Gdybym wiedział, skąd ma początek to cierpienie, może bym i znalazł sposób, aby czymkolwiek zaradzić temu. Barsz. Włosy 58 1952 [SJPDor]
  3. «pochodzenie, źródło, origo, fons» [SStp] L: «wszczątek», SWil: «ród, pochodzenie», SW: «ród, pochodzenie, źródło», SJPDor: «źródło, z którego coś pochodzi; geneza»
    • ‍ Początek (principium) słów twoich prawda Fl 118, 160 1400-1450 [SStp]
    • ‍ Żydzi od Abrahama mają początek Karnk. Kat. 294 1858 [L]
    • ‍ W jeden statut, tak zwany wiślicki, spisane zostały różnego początku ustawy. Lel. Polska III, 474 1859 [SJPDor]
    • ‍ Żydzi od Abrahama wywodzą swój początek. 1861 [SWil]
    • ‍ Jeśli kto o tobie źle gada, pomyśl czy nie z ciebie początek? Pilch. 1908 [SW]
  4. «wszczęcie zwady, zaczepka słowna lub czynna, rixae provocatio, actus verbis vel re contentionem excitandi» [SStp] SXVI: «zainicjowanie, wszczęcie zwady, niepokojów społecznych»
    • ‍ Iże kmiecie uczynili początek na synu jego. MPKJ II 302. 1423 [SStp]
    • ‍ Boć wie pewnie zwajca iż początek jego bez wielkiej przygody być nie może. RejZwierc 134 1568 [SXVI]
  5. «wstęp, nagłówek, pierwsze słowa, proemium, praefatio» [SStp]
    • ‍ Preambulo, id est principio początka. PF I 494. 1428 [SStp]
  6. «inicjator, sprawca, pierwszy wykonawca; ten, kto się przyczynił» [SXVI] SWil: «(o człowieku) wszczynacz, sprawca, twórca»
    • ‍ Iż jákom ja był początkiem Przez grzech, wszem ludziom upadkiem. MWilkHist F4 (około 1580 roku) [SXVI]
    • ‍ Bóg początkiem wszystkiego, sam początku nie ma Bies. Roz. 1858 [L]
    • ‍ Szymon Magus był początkiem herezji. 1861 [SWil]
    • ‍ Z Boga jest początek i pochodzenie Baz. 1908 [SW]
  7. «zaczątek, zalążek, zadatek, pierwsze stadium» [SXVI] SW: «żywioł, pierwiastek, zarodek, element»,
    • ‍ Aleć to jeszcze wszytko początki, pochwili Będzie tego podobno więcej KochSat A3v 1564 [SXVI]
    • ‍ Ciepło i wilgoć, te dwa istotne każdego płodu początki. Stasz. 1908 [SW]
  8. «podstawowe wiadomości, umiejętności» [SXVI] SWil: «(w lm.) zasady, pierwsze pewniki, prawdy jakiej nauki», SJPDor: tylko w lm. «pierwsze, elementarne wiadomości z zakresu jakiejś nauki lub umiejętności»
    • ‍ Umiej łuk miernie ciągnąć, umiej bronią władać| [...] Nieprzyjaciela sięgać, a sam siebie składać. Umiej rzekę przepłynąć, i row snadnie soczyć [...]. Takie początki mając, dopiro myśl o tym| Jako być i sam umiał wojsko wieść napotym. KochSat Cv 1564 [SXVI]
    • ‍ Ma dobre już początki matematyki, malarstwa. 1861 [SWil]
    • ‍ Starszych chłopców uczył początków łaciny proboszcz miejscowy. Kow. A. Rogat. 9 1953 [SJPDor]
  9. «rzad. pierwszy zarobek danego dnia, danego tygodnia itp.» [SJPDor]
    • ‍ Na rogu przy skrzynce pocztowej posłaniec stał, biedny staruszek. Od rana nie miał początku, trzech kroków od skrzynki nie uszedł. Tuwim Rzecz 49 1929 [SJPDor]
  10. «(w lm.) piewiastki, części składowe ciał» [SWil]
    • ‍ Początkami zowią niekiedy chemicy ciała proste, nie złożone. 1861 [SWil]
  11. «gw. wrzeciono» [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «pierwsze chwile dziania się czegoś, pierwszy element zbioru, ciągu w przestrzeni, initium, principium, exordium» [SStp]
  2. «wszczęcie zwady, zaczepka słowna lub czynna» [SStp]
  1. «pierwsze chwile dziania się czegoś, pierwszy element zbioru, ciągu w przestrzeni, initium, principium, exordium» [SStp]
  2. «(o człowieku) wszczynacz, sprawca, twórca» [SWil]
  1. «pierwsze chwile dziania się czegoś, pierwszy element zbioru, ciągu w przestrzeni» [SStp]
  2. «przyczyna, powód, pobudka» [SStp]
  1. «pierwsze chwile dziania się czegoś, pierwszy element zbioru, ciągu w przestrzeni» [SStp]
  2. «pochodzenie, źródło» [SStp]
  1. «pierwsze chwile dziania się czegoś, pierwszy element zbioru, ciągu w przestrzeni» [SStp]
  2. «wstęp, nagłówek» [SStp]

Związki frazeologiczne

  1. brać początek «zaczynać się, wywodzić się, pochodzić skąd» [SJPDor]
  2. czynić [czemu] początek «zaczynać» [SXVI]
  3. dać czemu początek «zapoczątkować» [SXVI]
  4. dać początek czemu «zacząć, wszcząć, być przyczyną, powodem do czego» [SWil]
  5. dać początek czemuś «spowodować powstanie czegoś, być przyczyną powstania czegoś, założyć, zapoczątkować coś» [SJPDor]
  6. dla początku «wyrażenie handlowe oznaczające zgodę sprzedającego na podaną przez kupującego cenę» [SXVI]
  7. na początku «najpierw» [SXVI]
  8. na początku, z początku «najpierw, początkowo, w pierwszym okresie» [SJPDor]
  9. na początku, z początku «nasamprzód, najpiérwiéj» [SWil]
  10. od początku «na nowo, po raz drugi» [SJPDor]
  11. od początku «od nowa, ponownie» [SXVI]
  12. od początku(-a, -ow) «od pierwszego momentu; na początku, w pierwszym okresie jakiegoś ciągu czasowego; od dawna, bardzo dawno» [SXVI]
  13. początek brać, wziąć «zaczynać się» [SXVI]
  14. z początkiem czego «zam. w tym czasie, gdy coś się zaczyna» [SWil]
  15. z początku do końca «w całości, cały» [SXVI]
  16. zrobić dobry początek «zacząć coś pomyślnie, zapoczątkować serię pomyślnych zdarzeń» [SJPDor]
  17. zrobić komu początek «być u kogo pierwszym kupującym na początku danego dnia, tygodnia» [SJPDor]

Połączenia wyrazowe

  1. na początek «jako początek, na pierwszy raz, na pierwszy okres; tymczasem» [SJPDor]
  2. z początkiem, na początku czego «zaczynając co, gdy się coś zaczyna» [SJPDor]
  3. z początku «w pierwszym okresie» [SJPDor]
  4. z początku «na początku, w początkowej partii» [SXVI]
  5. za jego (jej) początkiem «dlatego że on zaczął pierwszy» [SJPDor]

Przysłowia

  1. A záż co ná świecie jest, coby początek májąc końcá mieć nie musiáło? [SXVI]
  2. Abowiem podobny jest koniec początkowi. [SXVI]
  3. Ano stára przypowieść: początkowi zábiegaj, bo pozdne lekárstwo nie ták pożyteczne. [SXVI]
  4. Dobre początki stoją za połowę dzieła. [L]
  5. Dobry początek, połowa roboty. [SW, L]
  6. Ják ták więc z początku, trudniej do szczątku. [SXVI]
  7. Jeszcze to nic, dopieroć to początki. «(jeszcze to nie koniec, przyjdzie gorzéj)» [SW, L]
  8. Kto początku zaniedba, ten końca przepłaci. [L]
  9. Miłe złego początki. Rozumie, że już koniec złego. [SW]
  10. Nie chwalmyż nic początku, pátrzmy dokonánia. [SXVI]
  11. Nie ci tylko co poczynają ale co dokonywają ważni są [...], nie na początku, ale na dokonaniu wszytko należy. [SXVI]
  12. Piątek dobry początek. [SJPDor]
  13. Początek w każdej rzeczy ciężki. «(najtrudniej się ochynąć)» [L]
  14. Początki często gorące, dobre bywają, ale do końca rzadko dotrwają. [SW]
  15. Początki jego [grzechu] słodkie i miłe, ále koniec bárzo gorzki. [SXVI]
  16. Początki nazbyt bujne - niechwalne, nietrwałe. [SW]
  17. Początkowi zabiegaj, bo pozdne lekarstwo nie tak pożyteczne. [L]
  18. Początku złego zły koniec bywa, dobrego dobry. [SW]
  19. Wszystki rzeczy máją początek i koniec. [SXVI]
  20. Z pracej miewamy dobre mienie, dobre życie: i bogactwá, ále z tym człowiek pospołu umiera, jáko sie urodzą, ták sie stárzeją, jáki ich początek tákie dokonánie. [SXVI]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Weronika Zienkiewicz, Zespół -