grzech

rzeczownik, r.m.
psł. dekl. -o- tematowa→ pol. dekl. m.

Etymologia

  1. Język bałtosłowiański
  2. bałtosłow.
    *groi̯-so- [SEJPBo]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *grěxъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    hřich
  3. stczes.
    hřiech
  4. dłuż.
    grěch
  5. głuż.
    hrěch
  6. połab.
    grex
  7. słc.
    hriech
  8. ros.
    grech
  9. ukr.
    hrich
  10. bułg.
    grjach
  11. sch.
    grȉjeh
  12. słoweń.
    gréh
  1. Polskie formy gwarowe
  2. pol.gw.
    grzych, grzéch [SGP]
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    graižùs
  3. łot.
    grēks
  4. łot.
    grèizs

Ewolucja formalna

  1. bałtosłow. *groi̯-so-
  2. psł. *grěxъ
  3. stpol. gř'ēx
  4. śrpol. gřéx || gřex, gžex

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «przekroczenie przepisów, legis violatio, crimen, peccatum, delicatum, vitium, culpa: a) religijno-etycznych; b) prawnych» [SStp] SXVI: «świadome i dobrowolne przekroczenie przepisów religijnych, w religii chrześcijańskiej przykazania bożego i kościelnego; też przekroczenie przepisów prawnych i norm etyki świeckiej, jeśli są one zbieżne z nakazami religijnymi», SWil: «nieprawość, przestąpienie przykazania bożego», SW: «czyn potępiany przez religię, uczynek prawu boskiemu przeciwny, nieprawość», SJPDor: «w doktrynach religijnych: świadome i dobrowolne przestąpienie uznanych za moralne zasad postępowania», USJP: «w doktrynach religijnych: złamanie zakazu zagrożone sankcjami nadnaturalnymi (np. karą pośmiertną), wymagające oczyszczenia za pomocą ustalonych przez religię praktyk»
    • ‍ Gdyby ktory rycerz... jemuż ktora wina złodziejska nigdy nie była w sądzie ruszona, z grzecha złodziejskiego alibo łotrowskiego był obwinion, słuszne bądź jemu... włostną przysięgą ot takiego obwinienia się oczyścić. Sul 44 (około 1450 roku) [SStp]
    • ‍ A ták jáko wyżej powiedziano jest, iż cożkolwiek nie jest z wiáry, to jest grzech. A grzech nikogo uspráwiedliwić nie może. RejPos 212 marg. 1557 [SXVI]
    • ‍ Grzech, przestąpienie przykazania bożego, sercem, słowem i uczynkiem. HrbstNauk h. 5 b. 1566 [L]
    • ‍ Grzech powszedni, ciężki, śmiertelny. 1861 [SWil]
    • ‍ Bijcie się w piersi, posypcie popiołem głowy i z płaczem żałujcie za grzechy. BełcŚmiały 233 1882 [SJPDor]
    • ‍ Grzech pierworodny. 1900 [SW]
    • ‍ Pokuta za grzechy. 2003 [USJP]
  2. «wyrażenia przysłówkowe: po grzechu, przez grzech 'niestety, na nieszczęście'» [SStp]
    • ‍ Ale się ja po grzechu tego barzo boję, iżesmy już ten to dar wszytcy stracili. Gn 172a. (przed 14oo rokiem) [SStp]
  3. «wykroczenie przeciw regułom życia towarzyskiego, społecznego, rozsądku itp.» [SXVI] SW: przen.: «wina, przewinienie, wykroczenie, uchybienie, ułomność, słabostka, wybryk, nadużycie», SJPDor: «przewinienie, uchybienie, błąd, wada» , USJP: książk. «postępek wykraczający przeciw jakimś nomom postępowania; przewinienie, uchybienie, błąd, wada»
    • ‍ Acz ci tak pilną i uczoną mowę grzech przerwać, a wszakoż zdzierżeć się nie mogę, abym cię tu nie pytał. OrzQuin O3v 1563 [SXVI]
    • ‍ Grzechy młodości, dzieciństwa. 1900 [SW]
    • ‍ Popełniłem nawet pewien grzech taktyczny, za dużo na razie powiedziałem. SzanMost 42 1933 [SJPDor]
    • ‍ Grzech towarzyski. 2003 [USJP]

Zmiany semantyczne

  1. «czyn potępiany przez religię, uczynek prawu boskiemu przeciwny, nieprawość» [SStp]
  2. «wina, przewinienie, wykroczenie, uchybienie, ułomność, słabostka, wybryk, nadużycie» [SJPDor]

Związki frazeologiczne

  1. brzydki jak grzech śmiertelny «bardzo brzydki» [SW, SJPDor]
  2. brzydki jak siedem grzechów głównych «bardzo brzydki» [SW, SJPDor]
  3. co prawda, to nie grzech [SW, L, SJPDor, SWil]
  4. grzech grzechem karan bywa [SXVI]
  5. grzech nieznany nie bywa karany [L]
  6. grzech pierworodny «przyczyna leżąca u podstaw zjawisk negatywnych» [SJPDor, USJP]
  7. jest tak gadatliwa, że grzech śmiertelny by powiedziała [SW]
  8. już go grzechy opuściły [SWil]
  9. pot. za jakie, za czyje grzechy? «w imię czego, z jakiej racji, z jakiego powodu?» [USJP]
  10. przestarz. brzydki jak grzech śmiertelny, jak siedem grzechów (głównych) «bardzo, szczególnie brzydki» [USJP]
  11. rada by dusza do raju, ale grzechy nie puszczają «nie jest łatwo realizować jakieś plany, gdyż istnieją okoliczności, które to utrudniają» [SW, SJPDor, USJP]
  12. warta grzechu «o kobiecie pięknej, pociągającej» [SW, SJPDor]
  13. wyrażenia przysłówkowe: po grzechu, przez grzech «niestety, na nieszczęście» [SStp]
  14. żart. warta grzechu «o kobiecie pięknej, pociągającej»

Połączenia wyrazowe

  1. do grzechu ciągnąć, przywieść, namawiać; pochop, powód, wola [SXVI]
  2. grzech Adamowy, bałwochwalstwa, cielesny, ciężki, cudzołóstwa, cudzy, doczesny, główny, lekki, ludzki, mały, nieczysty, niedowiarstwa, nieposłuszeństwa, niesprawiedliwości, pierworodny, powszechny, powszedni, pychy, sodomski, śmiertelny, świata, uczynkowy, ustny [SXVI]
  3. grzech bezecny, brzydki, brzydliwy, ciemny, częsty, diabelski, gruby, haniebny, jadowity, marny, nędzny, niecierpliwy, niewstydliwy, nieznośny, obrzydły, ojcowski, okrutny, plugawy, poczęty, postronny, srogi, stary, straszliwy, straszny, szkaradny, uporny, wyrzucon, ziemski [SXVI]
  4. grzech brać, czuć, dopuścić, kryć, leczyć, lekceważyć, mieć, (o)baczyć, oddalać, odkupić, odpędzać, odpuścić, odrzucić, okazać, oskarżyć, pobudzać, poczynać, popełnić, porodzić, przebaczyć, przynieść, rozmnożyć, (u)tłumić, widzieć, wziąć, wygnać, wyznać, zwalczyć [SXVI]
  5. grzech czynić, płodzić [L]
  6. grzech dotknie (się), panuje, rozmnaża się, rozkorzenia się [SXVI]
  7. grzech nieczysty, przyrodzony, o pomstę do nieba wołający, śmiertelny [L]
  8. grzech pierworodny, śmiertelny, powszedni, ciężki, nie do odpuszczenia, główny, o pomstę do nieba wołający, przeciw Duchowi Świętemu, nieczysty a. cielesny [SWil]
  9. grzech pierworodny, śmiertelny, powszedni, główny [SJPDor]
  10. grzech pierworodny, śmiertelny, powszedni, myślowy, słowny, uczynkowy, główny, cudzy, przeciw Duchowi Świętemu, o pomstę do Boga wołający, nieczystości [SW]
  11. grzech popełnić [SW, SWil]
  12. grzech przeciw komu, przeciw czemu [SXVI]
  13. grzech wielki, powszedni, śmiertelny, nieczysty [Kn]
  14. grzech wielki, śmiertelny, powszedni, obrażonego majestatu [T]
  15. grzech zmazać, okupić [SJPDor]
  16. grzechem oszpecić, pokalać, (roz)gniewać, zasłużyć; dotkniony, oszpecony, pobrukany, poruszony, strapiony, ściśniony, uwikłany [SXVI]
  17. grzechowi służyć, (s)przeciwić się; lubościwy, miłościw [SXVI]
  18. grzechu bać się, dopuścić się, odstąpić, (po)niechać, (po)przestać, przyczyniać, rozmiłować się, uchodzić, umniejszyć, używać [SXVI]
  19. grzechu bodziec, brzydkość, ciemność, dopuszczenie, dzień, głębokość, głos, leczenie, lekarz, marność, mnogość, mnóstwo, moc, nieprawość, obaczenie, obrona, obrzydzenie, ohyda, opuszczenie, owoc, pobudka, początek, powód, przeklęcie, przepaść, przyczyńca, rdza, rejestr, rozmnożenie, rozmyślenie, sidła, skrytość, skutek, sposób, sprawca, srogość, uczestnik, uczestnictwo, więzienie, złość, złośliwość [SXVI]
  20. grzechu dopuścić się [SW]
  21. grzechu odpuszczenie [SW, SWil]
  22. grzechu ustrzec się [SXVI, T]
  23. na grzech gniewać się; obrona, lekarstwo [SXVI]
  24. nad grzechem zlutować się; zwycięstwo [SXVI]
  25. od grzechu obmywać, oczyścić, odstąpić, odwodzić, odwracać się, uciekać, usprawiedliwić, wstrzymać; nawrócony, wydarty, obrona [SXVI]
  26. przeciw grzechowi bojować, walczyć; lekarstwo [SXVI]
  27. rel. grzech ciężki a. śmiertelny «w teologii chrześcijańskiej: całkowite i dobrowolne odwrócenie się od Boga poprzez złamanie jego zakazu w sprawach wielkiej wagi, niosące ze sobą ryzyko wiecznego potępienia» [USJP]
  28. rel. grzech pierworodny «w religii chrześcijańskiej: grzech Adama i Ewy obciążający dziedzicznie całą ludzkość» [USJP]
  29. rel. grzech powszedni «w teologii chrześcijańskiej: grzech wyrządzający szkodę stosunkom człowieka z Bogiem i bliźnimi, nieoznaczający jednak opowiedzenia się przeciw Bogu» [USJP]
  30. rel. grzechy główne a. siedem grzechów głównych «w etyce chrześcijańskiej: siedem skłonności do złego; także: postępki popełnione pod wpływem tych skłonności, prowadzące do całkowitego odwrócenia się od Boga» [USJP]
  31. rel. żal za grzechy «w religii chrześcijańskiej: skrucha po popełnieniu grzechu, będąca warunkiem jego odpuszczenia» [USJP]
  32. w grzech brnąć, leźć, postępować, wd(aw)ać się, wracać się [SXVI]
  33. w grzech popaść [SWil]
  34. w grzechu być, zostawać, umrzeć [SWil]
  35. w grzechu kochać się, mieszkać, obaczyć się, rodzić się, począć się, żyć, umrzeć [SXVI]
  36. w grzechu żyć, pozostawać, umrzeć [SW]
  37. z grzechem wojować; walka, wojna [SXVI]
  38. z grzechu oskarżyć, przestrzegać, upominać, wyjść, obmywać, rozgrzeszać, uzdrowić, wybawić, wyspowiadać, wyswobodzić, wyzwolić [SXVI]
  39. z grzechu spowiadać się [SW, SWil]
  40. za grzech kajać się, karać, poczytać, pokutować, policzyć, ofiarować, wstydzić się, żałować [SXVI]
  41. za grzech pokutować [SWil]
  42. za grzech pokutować, żałować [SW]
  43. za grzech żałować [SJPDor]

Przysłowia

  1. Brzydki, jak śmiertelny grzech. [SW]
  2. Co prawda, to nie grzech. [SW, SJPDor]
  3. Niewiadomość grzechu nie czyni. [SW]
  4. Rada by dusza do raju, ale grzechy nie puszczają. [SW, SJPDor]
  5. Rada by dusza do raju, ale grzechy nie puszczają. «nie jest łatwo realizować jakieś plany, marzenia, ponieważ istnieją okoliczności, które to utrudniają» [USJP]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Piotr Kryśka, Zespół -