nadzieja

rzeczownik, r.ż.
psł. dekl. -ja- tematowa→ pol. dekl. ż.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *dʰē- [IEW]
  3. pie. (laryng.)
    *dʰeh₁- [LIV2]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *naděja
  3. od psł.
    *na-dějati sę
  4. od psł.
    *dějati sę
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    naděje
  3. dłuż.
    naźeja
  4. głuż.
    nadźija
  5. kasz.
    nåʒeja/nådeja
  6. słc.
    nádej
  7. błr.
    naʒ́éja
  8. stbłr.
    naʒ́óža
  9. ros.
    nadéžda
  10. ros. dial.
    nadéja
  11. ukr.
    nadíja
  12. strus.
    nadeža
  13. scs.
    nadežda
  14. bułg.
    nadéžda
  15. sch.
    nada
  16. słoweń.
    nȃdeja
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    dėti
  3. łot.
    dėt
  4. łot.
    dēt
  5. sans.
    dádhāti
  6. ang.
    do
  7. niem.
    tun
  8. stwniem.
    tōn, tuon
  9. grec.
    títhēmi
  10. łac.
    fēcī

Ewolucja formalna

  1. pie. *dʰē-
  2. psł. *na-dějati sę, *naděja
  3. stpol. năʒ̍ĕjă
  4. śrpol. naʒ̍eja || [naʒ̍éja]

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «przekonanie, że się to stanie, czego oczekujemy, czego się spodziewamy (zwykle coś pożądanego), ufność, zaufanie, spes, fiducia, confidentia» [SStp] SXVI: «oczekiwanie rzeczy pożądanych, upragnionych (rzadko przeciwnie) i według mniemania mogących być otrzymanymi, spodziewanie się, ufność, że się coś spełni; jedna z cnót Boskich zapewniających zbawienie duszy», ESXVII-XVIII: «pragnienie, żeby coś się stało; oczekiwanie czegoś», L: «spodziewanie się, otucha», SWil: «uczucie, pojęcie obudzające w nas oczekiwanie pożądanego dobra, spodziewanie się», SW: «spodziewanie się, ufność, otucha, oczekiwanie, zaufanie», SJPDor: «oczekiwanie spełnienia się czegoś pożądanego, ufność, że się to spełni», USJP: «oczekiwanie spełnienia się czegoś pożądanego, ufność, że to się spełni, urzeczywistni»
    • ‍ Bo ty, Gospodnie, osobnie w nadzieji (in spe) postawił jeś mie Fl 4, 10 (przed rokiem 1400) [SStp]
    • ‍ Ofiárujemy twojemu Májestatowi Panie ofiárę czystą, ofiárę świętą, ofiárę niepomázáną, sámi zásię i zá wykupienie dusz, zá nádzieję zbáwienia. KrowObr 188v 1560 [SXVI]
    • ‍ Miał krol wojsko dosyć piękne, ale coż, wszystkie jego nadzieje upadły przez Śmierć Czarnieckiego. PasPam 197v 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Tuszysz sobie, że dostąpisz dobra, którego pragniesz; czuciem twoim jest nadzieja Pir. Wym. 180. 1857 [L]
    • ‍ Nam trzeba mieć nadzieję w samych sobie. 1861 [SWil]
    • ‍ Z odwagi w samej szabli nadzieję pokłada. Bardz. 1904 [SW]
    • ‍ Chętnie szli do robót, nawet najgorszych, z nadzieją, iż zdobędą coś do jedzenia Rudn. A. Morze 358 1952 [SJPDor]
    • ‍ Tylko nadzieja, że uda mu się osiągnąć zamierzony cel, podtrzymywała go na duchu. 2003 [USJP]
  2. «obiekt, od którego oczekujemy pomocy, na którego pomoc liczymy, spes (meton. de eo, in quo spes ponitur)» [SStp] SXVI: przen. «obiekt, od którego oczekujemy pomocy, któremu ufamy, w którym mamy oparcie, w którym pokładamy spełnienie naszych pragnień, od którego uzależniamy swoje dobro»
    • ‍ Jako hełm zaszczyca, nadzieja (spes) zbawienia jest Fl I Prol 9. (przed rokiem 1400) [SStp]
    • ‍ Jest Chrystus między wámi, nádziejá chwały. NiemObr 87 1583 [SXVI]
  3. «bliżej nieznane uprawnienie czy zobowiązanie, munus quoddam incertum» [SStp]
    • ‍ Jakom do was posła nie słał ani w nadzieję orać kazał. HubeZb 70. 1394 [SStp]
  4. «opinia (czyja o kim), zdanie, sąd» [SXVI]
    • ‍ Ktoś jest wierzę z matki złej á ojcá złodziejá, Ta o tobie jest mojá zupełna nádziejá. CzahTr 2v. 1597 [SXVI]
  5. «według legendy chrześcijańskiej jedna z trzech córek św. Zofii» [SXVI]
    • ‍ Tego też czásu Zofija ze trzemi corámi, Wiárą, Nádzieją i Łaską, byłá umęczoná pod Adryjanem w Rzymie o krześcijáńską wiarę. BielKron 149v 1564 [SXVI]
  6. «relig. jedna z trzech cnót teologicznych» [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Rzekł to przy kilku kompanijej, miej w Bogu Nadzieję, że cię wydźwignie z turbacyjej. PasPam 102v 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
  7. «mat. nadzieja matematyczna = nazwa, używana w rachunku prawdopodobieństwa na oznaczenie iloczynu oczekiwanej sumy przez prawdopodobieństwo jej osiągnięcia» [SW] w SJPDor wyodrębnione na końcu hasła *nadzieja matematyczna: «suma iloczynów wartości zmiennej losowej przez prawdopodobieństwa, z jakimi te wartości są przyjmowane»
    • ‍ Nadzieja matematyczna gracza równa się jego stawce. 1904 [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «przekonanie, że się to stanie, czego oczekujemy, czego się spodziewamy (zwykle coś pożądanego), ufność, zaufanie» [SStp]
  2. «obiekt, od którego oczekujemy pomocy, na którego pomoc liczymy» [SStp]
  1. przekonanie, że się to stanie, czego oczekujemy, czego się spodziewamy (zwykle coś pożądanego), ufność, zaufanie [SStp]
  2. opinia (czyja o kim), zdanie, sąd [SXVI]

Związki frazeologiczne

  1. być przy nadziei «przestarz., dziś książk. o kobiecie: być w ciąży» [SJPDor]
  2. być przy nadziei, znajdować się przy nadziei «(o kobietach ciężarnych) znajdować się w poważnym stanie, być w ciąży» [SWil]
  3. cieszyć się nadzieją «być dobrej myśli» [ESXVII-XVIII]
  4. czynić komu nadzieję czego «zostawić kogo w oczekiwaniu, obiecać co komu» [SW, SWil]
  5. czynić nadzieje, nadzieję o sobie «daw. zapowiadać się na kogoś wybitnego, być obiecującym» [SJPDor]
  6. karmić nadzieją «zwodzić, łudzić» [SXVI]
  7. kobieta przy nadziei «tj. ciężarna» [SW, SWil]
  8. ktoś jest czyją nadzieją «ktoś jest tym, na kim można by polegać w przyszłości, spodziewać się, że zapewni powodzenie, coś osiągnie» [SJPDor]
  9. mieć nadzieję «liczyć na coś, spodziewać się czegoś» [ESXVII-XVIII]
  10. mieć nadzieję w (Panu) Bogu «ufać Bogu» [ESXVII-XVIII]
  11. nadzieja kobieca «brzemienność» [L]
  12. pokładać nadzieję w kim, w czym, wiązać z czym nadzieję, daw. zasadzać nadzieję na czym «obiecywać sobie co po kim lub po czym» [SJPDor]
  13. pokładać w czymś nadzieję «chcieć, aby coś się stało» [ESXVII-XVIII]
  14. przy nadziei Bożej: «z Bożą pomocą» [ESXVII-XVIII]
  15. robić, czynić, uczynić nadzieję (komu) «wypowiedzieć się w duchu optymistycznym w jakiejś sprawie; obiecywać coś komu» [SJPDor]
  16. rokować nadzieje «zapowiadać pomyślny rozwój czego, dobrą, piękną przyszłość» [SJPDor]
  17. upić się nadzieją [SXVI]
  18. w nadziei «przewidując co, spodziewając się czego» [SJPDor]
  19. ziścić czyje nadzieje «odpowiedziéć oczekiwaniu» [SW, SWil]
  20. zostawić kogo w nadziei «dozwolić komu oczekiwać czego» [SW, SWil]
  21. żywić nadzieję [SXVI]

Połączenia wyrazowe

  1. dobra nadzieja «pewność zwycięstwa» [ESXVII-XVIII]
  2. głupia nadzieja [SXVI]
  3. nadzieje płone [SXVI]
  4. próżna, daremna nadzieja [SXVI]
  5. wątpliwa nadzieja [SXVI]
  6. wielka nadzieja [SXVI]

Przysłowia

  1. A nádziejá nie poháńbia [spes autem non confundit]. [SXVI]
  2. Acz niejednego prożna nádziejá cieszyłá.
  3. Dobra nadzieja. «dobry znak, dobra oznaka, dobre początki» [L]
  4. Jeśli zá żyto odniesiesz nádzieje, Wiátrem nádziane, wiátrci je rozwieje. [SXVI]
  5. Krótki wiek długiéj nádzieje nie lubi. [SXVI]
  6. Kto nádzieją żyw, wskora-li będzie wielki dziw. [ESXVII-XVIII]
  7. Kto nadzieją żyw, wskóra-li wielki dziw. [SW, L]
  8. Kto w nadzieje żyw będzie li bogat będzie dziw. [SXVI]
  9. Nadzieja często omyla. [L]
  10. Nadzieja głupich matka. [SW]
  11. Nadzieja głupich matką. [SWil]
  12. Nádzieja grunt, tej się dzierż w zdrowiu i w chorobie. [SXVI]
  13. Nadzieja jeszcze jest. «(cf. jeszcze nie rozpaczać; jeszcze nie po wszystkim)» [L]
  14. Nadzieja karmi, ale nie tuczy. [SWil]
  15. Nadzieja matką (matka) głupich. «o sytuacji, kiedy ktoś nadmiernie ufa czemuś lub komuś, nie oceniając obiektywnie okoliczności» [USJP]
  16. Nadzieja w Bogu, a w torbie chleb. [SW]
  17. Nadzieja, wszystkich głupich matka. [L]
  18. Nie porzucaj nadzieje, jákoć sie kolwiek dzieje. [SXVI]
  19. Nie trać nadzieje, gdyć się niedobrze dzieje. «(cf. spodziewaj się śmiele, póki dusza w ciele; póki jedno człowiek ziewa, wszystkiego się niech spodziewa; będzie też kiedy dobrze, bywszy źle; będzie też kiedy słońce przed naszymi wroty).» [L]
  20. Szczęście niewinnego snadnie opuści, ale dobra nadzieja nigdy. [SXVI]
  21. Ten sie sam zdradza i zniszczeje, ktory źle czyniąc ma dobrą nadzieję. [SXVI]
  22. Wierzę temu, co dawne nas przysłowie uczy, Nadzieja karmi, ale nadzieja nie tuczy. [L]

Wyrazy pokrewne

Autorzy: Aleksandra Świtka, Ewelina Kwapień