niewola

rzeczownik, r.ż.
psł. dekl. -ja- tematowa→ pol. dekl. ż.

Etymologia

1. Język praindoeuropejski
2. pie.
   *u̯ol-
3. od rdzenia pie.
   *u̯el- [SEJPBo]
4. pie. (laryng.)
   *uol(H)-(e)ih₁ [EDSIL]
5. od rdzenia pie. (laryng.)
   *u̯elh₁- [LIV2]

1. Język prasłowiański
2. psł.
   *nevoľa
3. psł. dial.
   *voľa

1. Języki słowiańskie
2. czes.
   nevole
3. ros.
   nievólja
4. ukr.
   nievolja
5. scs.
   nevolja
6. sch.
   nèvolja

1. Inne języki indoeuropejskie
2. lit.
   valià
3. łot.
   vaļa
4. stind.
   váraḥ
5. niem.
   Wahl
6. niem.
   wollen
7. stwniem.
   wala
8. franc.
   volonté
9. franc.
   vouloir
10. łac.
    voluntas
11. łac.
    volō, velle
12. wł.
    volontà
13. wł.
    volere

Ewolucja formalna

1. pie. *u̯ol-
2. psł. *ne-volja
3. stpol. ńĕvŏľā
4. śrpol. ńevolá, ńevola || [ńevóla]

Znaczenia i przykłady użycia

1. «brak wolności, zależność (społeczna, polityczna), poddaństwo, servitus, servitudo, captivitas. » [SStp] SXVI: «brak wolności: stan ludności podbitej, pozbawionej praw i zmuszanej do posłuchu przez zwycięzców; stan człowieka, który z racji swego urodzenia, pojmania na wojnie lub niespłacenia długów jest własnością pana i musi dla niego pracować; ograniczenie lub brak swobód obywatelskich w państwie, podleganie tyranii tj. władzy nieokreślonej przez prawo; tyrania», ESXVII-XVIII: «brak wolności osobistej, poddaństwo», L: «niewolność, niewolstwo, niewoleństwo, stan życia niewolnego», SWil: «stan życia człowieka, narodu, któremu odjęto prawo postępowania wedle rozumnej woli; brak wolności, swobody; niewolnictwo, poddaństwo», SW: «brak wolności, niesamodzielność, zależność; stan, życie narodu zawojowanego albo jeńca, niewolnictwo, poddaństwo». SJPDor: «brak wolności, zależność od przemocy», USJP: «brak wolności, niepodległości, suwerenności; zależność od przemocy»
   • ‍ Wykupił święte oćce z ciemnice, z niewolej (R XXV 211: z ciemności, niewolstwa) R XIX 56. 1450-1500 [SStp]
   • ‍ Już niewolnicze jarzmo włóż na tę cną szyję| A ja w tejże niewoli, niech twe nogi myję. KochPieś 52 1586 [SXVI]
   • ‍ Niewola żelazna wygania, wabi złota wolność. Birk. Kaz. Ob. C 2 1626 [L]
   • ‍ Panowie Moskwa [...] Zaczęli wojnę że by nas zniszczyli I w Niewolą nas wieczną zagarnęli. PasPam 110v 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
   • ‍ Żyć w niewoli. 1861 [SWil]
   • ‍ Niewola polityczna. moralna, ekonomiczna. 1904 [SW]
   • ‍ Nie stać was na złamanie magnaterii, która już raz pchnęła Polskę w niewolę. Żer. Przedw. 326 1950 [SJPDor]
   • ‍ Feudalna niewola. 2003 [USJP]
2. «przymus, konieczność, necessitas.» [SStp] SXVI: «konieczność, przymus, nakaz; potrzeba», L: «przymus, mus konieczność, brak wolności», SWil: «przymus, mus, nakaz, gwałt, konieczność», SW: «mus, przymus, konieczność, ostateczność», SJPDor: daw. «konieczność, przymus, nakaz»
   • ‍ Ona (sc. dusza) rzekła: Niewola mi rzewno płakać a ja nie wiem, kam sie podzieć. JA XV 544 1400-1500 [SStp]
   • ‍ A przeto jesliby żadnem gospodarzem nie był, náuczyć go żoná i niewola gdy mu przyprze, á świercze zá piecem záskwierczą. GliczKsiąż P4v 1558 [SXVI]
   • ‍ Niewolą się wymawiają, iż będąc dłużni, musieli kraść. Karnk. Kat. 358 1603 [L]
   • ‍ Ryb nie jada, chyba kiedy z niewoli musi jeść. 1861 [SWil]
   • ‍ Ta niewola widywania się tylko w dzień biały a spędzania wieczorów samotnie i w odosobnieniu jeszcze ją bardziej rozpłomieniła i otoczyła tym niewysłowionym urokiem, jaki tworzy tęsknota. Kaczk. Olbracht. III, 118 1889 [SJPDor]
   • ‍ I bez kmotrów prawy chrzest, gdy tego niewola. Skar. 1904 [SW]
3. «niedola, udręka, uciążliwość, nieznośne, niechciane zdarzenie, położenie» [SXVI] SW: gw. «niedola, zła przygoda»
   • ‍ A lepiej iż palec boli Niż wszystko ciáło w niewoli RejRozpr F4v 1543 [SXVI]
4. «trzymanie w obozie wojskowym przeciwnika podczas wojny, stan jeniecki» [ESXVII-XVIII] L: «jęctwo», SJPDor: «odosobnienie w obozie wojskowym w okresie wojny żołnierzy strony przeciwnej», USJP: «odosobnienie żołnierzy strony przeciwnej w obozie wojskowym w okresie wojny»
   • ‍ Było w niewoli wiele Szlachty Szlachcianek Zołniewrzow, PasPsalm 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
   • ‍ W niewolą tak brańców poszła siła. Kulig. 45 1688-1699 [L]
   • ‍ Powracał z jasyru. Trzy lata przemęczył w ciężkiej niewoli. Gomul. Miecz II, 149 1948 [SJPDor]
   • ‍ Dostać się do niewoli. 2003 [USJP]
5. «o zwierzętach: życie nie na swobodzie, w zamknięciu (w ogrodzie zoologicznym)» [SJPDor] USJP: «w odniesieniu do zwierząt: życie nie na swobodzie, lecz w zamknięciu, w ogrodzie zoologicznym, w klatce itp.»
   • ‍ Zając jest w rzeczywistości gatunkiem bardzo mało zbadanym (...) z tego powodu, że nie daje się hodować w niewoli. Żab. Któż 150 1949 [SJPDor]

Zmiany semantyczne

1. «brak wolności: stan ludności podbitej, pozbawionej praw i zmuszanej do posłuchu przez zwycięzców» [SXVI]
2. «brak wolności: stan człowieka, który z racji swego urodzenia, pojmania na wojnie lub niespłacenia długów jest własnością pana i musi dla niego pracować» [SXVI]
3. «brak wolności, zależność od przemocy» [SJPDor]

1. «brak wolności: stan ludności podbitej, pozbawionej praw i zmuszanej do posłuchu przez zwycięzców» [SXVI]
2. «przymus, mus konieczność, brak wolności» [L]

1. «brak wolności: stan ludności podbitej, pozbawionej praw i zmuszanej do posłuchu przez zwycięzców» [SXVI]
2. «trzymanie w obozie wojskowym przeciwnika podczas wojny, stan jeniecki» [ESXVII-XVIII]

1. «brak wolności, zależność (społeczna, polityczna), poddaństwo» [SStp]
2. «o zwierzętach: życie nie na swobodzie, w zamknięciu (w ogrodzie zoologicznym)» [SJPDor]

Związki frazeologiczne

1. co mnie (tobie, jemu itd.) za niewola «z jakiej racji musiałbym» [SJPDor]
2. iść, pójść do niewoli «być zabieranym, zabranym, dostawać się, dostać się do niewoli w czasie działań wojennych» [USJP]
3. niewola babilońska «książk. przymusowy pobyt papieży w Awinionie w XIV w.; niewola awiniońska» [USJP]
4. niewola egipska «przymusowe, długotrwałe przetrzymywanie kogoś lub czegoś»
5. po niewoli «przestarz., dziś gw.: nie z dobrej, własnej woli, wbrew własnej woli, pod przymusem, z musu, rzad. mimo woli» [SJPDor]

Połączenia wyrazowe

1. brać w niewolę «pozbawiać kogoś wolności» [SXVI]
2. cierpieć niewolę «być w stanie zniewolenia» [SXVI]
3. długa niewola «długi czas przebywania w niewoli» [SXVI]
4. iść w niewolę «dostać się do niewoli, zostać pozbawionym wolności» [SXVI]
5. mieć w niewoli «zniewalać kogoś, pozbawiać kogoś swobody, wolności» [SXVI]
6. niewola awiniońska «hist. okres (1309-1377), w którym stolica papieska przeniesiona była z Rzymu do Awinionu i podlegała całkowicie wpływom królów Francji» [USJP]
7. niewola babilońska «70-letnia niewola Izraelitów uprowadzonych w VI w. p.n.e. do Babilonu» [USJP]
8. niewola czyja «tego, który niewoli» [SXVI]
9. niewola czyja «tego, który znajduje się w niewoli» [SXVI]
10. niewola doczesna «w czasie życia, nie po śmierci» [SXVI]
11. niewola egipska «rel. w Biblii: pobyt Żydów w niewoli w Egipcie» [SXVI]
12. niewola pańszczyźniana, niewola chłopska (skrótowo: niewola) «zależność chłopa od dworu, polegająca na przymusowym odrabianiu określonej liczby dni pracy na rzecz dworu oraz na ograniczeniu wolności osobistej chłopa; poddaństwo, pańszczyzna» [SJPDor]
13. poniewoli, poniewolej «gwałtem, przemocą» [SXVI]
14. sprosna niewola «prostytucja» [SXVI]
15. wieczna niewola «niewola do śmierci, niewolnictwo» [SXVI]
16. z niewoli wyjść «odzyskać wolność» [ESXVII-XVIII]

Przysłowia

1. By możny baczył chudego| Wszytko by udziáłał| Ale gdy co po niewoli Przydzie czynić, głowá boli. [SXVI]
2. Gdzie kopa w niewoli, tam i pan u kopy «(gdzie pieniądze w skrzyni, tam pan ich, skąpiec, w więzach łakomstwa» [L]
3. Iżeś tedy przyznał, że tu jest wielka Wolność, tedyć ono prawdá, co dawno powiedziano, iż w najwiętszej wolności, najwiętsza niewola. [SXVI]
4. Kto sieje plewy, ten będzie żął swoję niewolą. [SXVI]
5. Ktory człowiek plewami sieje swoję rolą, táki nędzę będzie żął i swoję niewolą. [SXVI]
6. Lepszy chleb z solą z dobrą wolą| Niżeli Márcypan zá niewolą. [SXVI]
7. Nic nie smákuje w niewoli| Kiedy wrzeciądz szyję goli. [SXVI]
8. Nie chce po woli, więc po niewoli. «(cf. nie rada by koza do targu, ale musi)» [L]
9. Niéwola dowcip zátłumia. [ESXVII-XVIII]
10. Niewola nauczy robić. [L]
11. Niewolać wszytkiego (jáko nászy pospolicie mowią) náuczy. [SXVI]
12. Panem wielkim być, wielka niewola «(bogacz niewolnik)» [L]
13. Ultimum et maximum telum necessitas, Potrzebá jest ostátnia i najwiętsza przygodá, to jest, jáko my mowiemy potrzebá álbo niewolá zákon álbo żelázo łámie. [SXVI]

Wyrazy pokrewne

• niewolenie [Kn]
• niewolnica [Kn]
• niewolnicze [Kn]
• niewolniczy [SStp]
• niewolnie [SStp]
• niewolnik [SStp]
• niewolność [SStp]
• niewolny [SStp]
• niewolstwo [SStp]
• poniewalać [SStp]
• poniewolić [SStp]
• przyniewolić [SStp]
• wola [SStp]
• wolny [SStp]
• zniewolony [Kn]

Powiązane hasła

• Porównaj: wola
• Zobacz także: swoboda

Autorzy: Katarzyna Wilczyńska, Zespół -