miłość

rzeczownik, r.ż., singulare tantum
psł. dekl. -i- tematowa→ pol. dekl. ż.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *mēi-lo- lub *mī-lo-
  3. od rdzenia pie.
    *mēi- [IEW]
  4. pie. (laryng.)
    *m(e)iH-lo- [EDSIL]
  5. od rdzenia pie. (laryng.)
    *meHi-
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *milostь
  3. od psł.
    *milъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    milost
  3. czes.
    mílosť
  4. ros.
    milost'
  5. ukr.
    mýlost'
  6. scs.
    milostь
  7. bułg.
    miłost
  8. sch.
    mȉlōst
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    míelas
  3. lit.
    mýlas
  4. łot.
    mĩļš
  5. stprus.
    mijls
  6. grec.
    meílikhos
  7. grec.
    meílos
  8. łac.
    mītis

Ewolucja formalna

  1. pie. *mēi-lo- lub *mī-lo-
  2. psł. *mil-ostь
  3. stpol. m̍iłŏść
  4. śrpol. m̍iłość || m̍ełość
  5. npol. m̍iu̯ość

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «gorące przywiązanie, silne upodobanie w kimś (czymś), gorąca sympatia, amor, caritas, studium, pietas» [SStp] SXVI: «uczucie głębokiego przywiązania do kogoś, troski o jego dobro, gotowość rezygnacji z własnego dobra na jego rzecz; w stosunkach rodzinnych: uczucie rodziców do dzieci, dzieci do rodziców i rodzeństwa do siebie; w stosunkach społecznych: życzliwość, poszanowanie, oddanie (wobec przełożonych), łaskawość, dbałość (wobec poddanych), uczynność, braterstwo, zgoda (między równymi); w stosunkach politycznych: przyjaźń, zgoda», ESXVII-XVIII: «uczucie, które objawia się szczególnym przywiązaniem, troską i serdecznością», L: «miłowanie, kochanie, lubowanie», SWil: «skłonność serca żywa ku komu a. czemu, przywiązanie, silna przychylność», SW: «przywiązanie, skłonność serca, przychylność, afekt, zamiłowanie czego, upodobanie do czego», SJPDor: «głębokie przywiązanie do kogo lub czego, umiłowanie, afekt», USJP: «głębokie uczucie do drugiej osoby, któremu zwykle towarzyszy pożądanie; silna więź emocjonalna, jaka łączy ludzi sobie bliskich, zwłaszcza spokrewnionych; poczucie silnej więzi emocjonalnej, duchowej, intelektualnej z kimś lub czymś, co jest wartością samą w sobie; umiłowanie»
    • ‍ Ach, miłość, coś mi uczyniła, eżeś mie tak oślepiła, eżeśm sie je na miłość podał, jakobych nikogo na świecie znał. MacDod 43 1408 [SStp]
    • ‍ Patrzcie na przykłady świętych, jako w tej miłości ku ludu swemu, to jest Rzeczpospolitej, gorący byli. SkarKazSej 667b 1597 [SXVI]
    • ‍ Miał Wielką popularitatem [wziętość] i u wszystkich Stanow miłość. PasPam 241. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Czucie mocniejsze nad przyjaźń, żywsze i czulsze niż wdzięczność, nazywamy miłością. Teat 41, 113 1785 [L]
    • ‍ Miłość małżeńska, ojcowska, synowska. 1861 [SWil]
    • ‍ Miłość serdeczna, gorąca. 1902 [SW]
    • ‍ Ile łez we mnie było i ile miłości, ile westchnień i szczęścia w majowej ulewie, i moich słów dla ciebie. Tuwim Słowa 57 1926 [SJPDor]
    • ‍ Poprzysięgli sobie dozgonną miłość. 2003 [USJP]
  2. «miłosierdzie, zmiłowanie, współczucie, litość, misericordia, animus misericors, miseratio» [SStp] SXVI: «ojcowski stosunek Boga do ludzi, przejawy tego stosunku: dobroć, życzliwość, miłosierdzie boże», SW: nieuż. «miłosierdzie, zmiłowanie, litość»
    • ‍ Sprawiedliwość przez miłość jest wierutność, a miłość przez sprawiedliwość jest rozpuszczenie. R XXII 1401 [SStp]
    • ‍ Xantowi się na miłość dał| Prosząc, by nad nim lutość miał. BierEz E 1522 [SXVI]
    • ‍ Żebrząc miłości. 1902 [SW]
  3. «tytuł grzecznościowy, dominatio, maiestas» [SStp] SXVI: «jako składnik tytułu grzecznościowego (o ludziach) równych lub wyższych stanem», ESXVII-XVIII: «tytuł używany często w formie skróconej "Mość"», L: «titulus: wasza miłość», SWil: «tytuł dawniej pospolicie używany, następnie skrócony na Mość», SW: «tytuł używany i skracany na: mość», SJPDor: «zwrot tytularny używany w dawnej Polsce»
    • ‍ Słota, grzeszny sługa twoj, prosi za to Twej Miłości, udziel nam wszem swej radości. Słota w. 113. (około 1400 roku) [SStp]
    • ‍ W Wilnie, z drukarni jego książęcej miłości pana Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła marszałka W.Ks. Litewskiego. SkarJedn kt 1577 [SXVI]
    • ‍ Czytano im [żołnierzom moskiewskim] uniwersał Jego Królewskiej Miłości i pana hetmana, odpowiedzieli, dosyć bałamutni królewskiej, nic i tam tedy nie sprawiono. ChrapDiar I 460. 1656-1664 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Przed Jego Królewską Miłość ma być taki pozwan. Vol. Leg. 2, 606 1752 [L]
    • ‍ Jego cesarska miłość. 1861 [SWil]
    • ‍ Wasza miłość. 1902 [SW]
    • ‍ W imieniu jego miłości marszałka wielkiego koronnego w areszt biorę waszmościów. Gomul. Mieszczka 44 1949 [SJPDor]
  4. «łaska, łaskawość, przychylność, życzliwość, względy, favor, gratia, benevolentia» [SStp] SXVI: «dobra wola, dobrodziejstwo», SW: «na miłość = na łaskę»
    • ‍ Przez ty dary miłość Syna dziewiczego może otrzymać. Kśw dr 4. (około 1350 roku) [SStp]
    • ‍ Wszakoż to w twej litości będzie, abyście je nam opatrznie przysłali. BielŻyw 113 1535 [SXVI]
    • ‍ Dać świadectwo na miłość. 1902 [SW]
  5. «ukochana osoba, persona dilecta» [SStp] SXVI: «osoba ukochana, ktoś bardzo miły, którego się bardzo kocha», SJPDor: «osoba ukochana, będąca przedmiotem czyichś uczuć», USJP: «obiekt czyichś uczuć i pragnień»
    • ‍ Ach, mój miły synku, światłość moich oczu i moja wielka miłości Rozm 1450 (ok. poł. XV w.) [SStp]
    • ‍ Gdzie jest miłość moja, synaczek mój miły. OpecŻyw 159 1522 [SXVI]
    • ‍ Spotkał się oko w oko z Likiertową, swoją dawną miłością. Reym. Ziemia I, 311 1897 [SJPDor]
    • ‍ Była jego pierwszą miłością. 2003 [USJP]
  6. «gorliwość, studium, diligentia» [SStp] SXVI: «zupełne oddanie się czemuś, zamiłowanie do czego, żarliwość, gorliwość w pełnieniu czegoś, pobożność», USJP: «głębokie zainteresowanie czymś, znajdowanie w czymś przyjemności; zamiłowanie, pasja»
    • ‍ Bo miłość domu twego jadła mię. Rozm 211. 449 (około 1450 roku) [SStp]
    • ‍ Pobudka do miłości męki Pańskiej i inszych dobrodziejstw Jego. LatHarfa 1592 [SXVI]
    • ‍ Z miłości do teatru porzuciła dom rodzinny. 2003 [USJP]
  7. «zadowolenie, przyjemność, delectatio, deliciae» [SStp] SW: gw. «zadowolenie»
    • ‍ Łaknie je z chęcią a miłością a nigdy przestać nie myśli podług potrzeby R XXII 1401 (XV w.) [SStp]
    • ‍ Nalegała, by skosztował dla jej miłości 1900 [SW]
  8. «stosunek uczuciowy mężczyzny i kobiety o podłożu erotycznym» [SXVI] SW: gm. «namiętność, popęd płciowy», USJP: «pożycie seksulne; seks»
    • ‍ Oboje tego pragnęło, aby ta takowa miłość szczęśliwy koniec wzięła, to jest, aby z sobą w małżeństwo przyszli. GórnDworz Aa3 1566 [SXVI]
    • ‍ Miłość go rozpala 1900 [SW]
    • ‍ Uprawiać miłość. 2003 [USJP]
  9. «bycie miłym; wdzięk» [SXVI]
    • ‍ Tedy oná wypędzona [królewna] [...] w wielkim ubostwie i nędzy byłá, że záwżdy przy drodze siedziáłá, áby jáłmużnę od przechodzących bráłá [...] tedy niektory rycerz przemijájąc ujźrzawszy ją zjęt był jej miłośćią, i rzekł jej: [...] Chceszli być mą oblubienicą? HistRzym 105 1566 [SXVI]
  10. «relig. jedna z cnót kardynalnych» [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Psalm czwarty Akty Miłości ku Bogu. ChrośZbiór Cc4. 1711 [ESXVII-XVIII]
  11. «mit. bożek miłości, bogini miłości» [SWil]

Zmiany semantyczne

  1. «gorące przywiązanie, silne upodobanie w kimś (czymś), gorąca sympatia» [SStp]
  2. «ukochana osoba» [SStp]
  3. «tytuł grzecznościowy» [SJPDor]
  1. «gorące przywiązanie, silne upodobanie w kimś (czymś), gorąca sympatia» [SStp]
  2. «stosunek uczuciowy mężczyzny i kobiety o podłożu erotycznym» [SXVI]

Związki frazeologiczne

  1. być na miłości «być zdanym na łaskę i niełaskę» [SStp]
  2. dać się na miłość «zdać się na łaskę, na łaskę i niełaskę» [SStp]
  3. mieć [kogo] w miłości «miłować kogo» [SXVI]
  4. mieć miłość «być miłowanym przez kogo» [SXVI]
  5. mieć miłość «miłować się wzajemnie» [SXVI]
  6. miłością od kogoś zostać ubezpieczonym «zostać przekonanym o czyjeś miłości» [ESXVII-XVIII]
  7. miłością przeciw komuś gorzeć [ESXVII-XVIII]
  8. miłość bałwochwalcza «ubóstwianie» [SW]
  9. miłość bliźniego «jeden z nakazów moralnych dekalogu, polecający umiłowanie bliźniego wynikające z miłości Boga» [SJPDor]
  10. miłość francuska «seks oralny» [USJP]
  11. miłość intelektualna albo umysłowa «w filozofii Spinozy «miłość Boga - przyrody, rodząca się pod wpływem rozważania jego doskonałości» [SW]
  12. miłość lesbijska «med. popęd płciowy odczuwany przez kobiety w stosunku do innych kobiet, zaspokojanie tego popędu; homoseksualizm kobiecy» [USJP]
  13. miłość platoniczna «miłość idealna, pozbawiona pierwiastków zmysłowych» [SJPDor]
  14. miłość platońska albo platoniczna «w filozofii Platona «najwyższy afekt moralny; dążność albo popęd duszy ludzkiej do idei doskonałości, do ideału bezwzględnego dobra, prawdy i piękna, do Boga; pociąg albo sympatia do rzeczy i osób (bez względu na płeć), w których upatrujemy cechy wyższości moralnej, umysłowej albo estetycznej» [SW]
  15. miłość własna «przywiązanie do samego siebie; cenienie swojej wartości, ambicja » [SJPDor]
  16. miłość własna «naturalne przywiązanie do własnej osoby» [SW]
  17. miłość własna «książk. nadmierne poczucie własnej wartości; ambicja, duma» [USJP]
  18. na litość boską! Na miłość boską! «pot. wyrażenia oznaczające usilną prośbę, ostrzeżenie, przerażenie, sprzeciw itp.» [USJP]
  19. na miłość Boga, Na miłość boską! «zwrot wykrzyknikowy, rodzaj zaklęcia» [SJPDor]
  20. usychać, schnąć z miłości, z tęsknoty, z żalu «książk. tracić siły, spokój, zdrowie z powodu nieodwzajemnionej miłości, rozstania z kimś, straty kogoś lub czegoś» [USJP]
  21. w miłość się podać [czym komu] «stać się miłym komu przez co» [SXVI]
  22. wolna miłość «pożycie kobiety z mężczyzną niezalegalizowane jako związek małżeński» [SJPDor]
  23. wolna miłość «książk. pożycie seksualne kobiety z mężczyzną niezalegalizowane jako związek małżeński» [USJP]

Połączenia wyrazowe

  1. jego, wasza miłość «zwrot tytularny używany w dawnej Polsce początkowo w stosunku do króla i magnatów, później powszechnie używany wśród szlachty» [SJPDor]
  2. Jego, Wasza Miłość «histor., zwrot grzecznościowy, tytularny, używany dawniej w stosunku do osób zajmujących wysoką pozycję społeczną» [USJP]
  3. miłość (Pana) Boga, boża, boska, ku (Panu) Bogu, przeciw(ko) (Panu) Bogu «łac. caritas a. dilectio Dei» [SXVI]
  4. miłość bliźniego (a. bliżnego), ku bliźniemu, przeciw(ko) bliźniemu «łac. proximi amor» [SWil]
  5. miłość braterska, bracka «łac. amor fraternus, philadelphia» [SXVI]
  6. miłość chrześcijańska (a. krześcijańska, a. chrystyjańska «łac. amor sanctus» [SXVI]
  7. miłość cielesna, doczesna, świecka, ziemska «miłość przejawiająca się w trosce o dobra materialne człowieka» [SXVI]
  8. miłość nieuczciwa, szalona [Kn]
  9. miłość ojczyzny [ESXVII-XVIII]
  10. miłość samego siebie [ESXVII-XVIII]
  11. miłość synowska «łac. amor filii» [SXVI]
  12. miłość własna nieporządna [Kn]
  13. miłość zaślepia, słodzi [T]
  14. miłość zawisna, nieuczciwa, szalona [T]
  15. misjonarki miłości «rel. żeńskie zgromadzenie zakonne założone w Kalkucie przez Matkę Teresę, mające na celu niesienie pomocy najuboższym i opiekę nad chorymi i umierającymi» [USJP]
  16. pokoj, (i, a) miłość «łac. pax et caritas» [SXVI]
  17. Sakrament miłości «Eucharystia» [SXVI]
  18. w miłości «łac. in dilectione» [SXVI]
  19. z miłością «łac. in charitate» [SXVI]
  20. zgoda i miłość «łac. concordia et amor» [SXVI]

Przysłowia

  1. Ale miłość nie może sie długo táić. [SXVI]
  2. Bo powiedáją miedzy głodnemi niedługo miłość trwa. [SXVI]
  3. Bo tamo bywają oczy, gdzie miłość, gdzie skárb, tam serce. [SXVI]
  4. Głód á praca miłość kázi. [SXVI]
  5. Jako ogień, á wodá rozno siebie chodzą| Ták miłość, á powagá nigdy się nie zgodzą. [SXVI]
  6. Kto nie ma szczęścia w kartach, ten ma szczęście w miłości. «niepowodzenia w jakiejś dziedzinie można sobie wynagrodzić w innej» [USJP]
  7. Miłość bez pieniędzy droga do nędzy. [SW]
  8. Miłość jest ślepa «Człowiek zakochany nie dostrzega błędów i wad osoby, którą kocha»
  9. Nie w iednej sworze miłość z wielmożnością chadza. «miłość z wielmożnością nie występują razem, nie są z sobą związane» [ESXVII-XVIII]
  10. Nigdy, nigdy prawdziwa miłość nie umiéra. [SXVI]
  11. Oná páni [Wenus] miłością co więc ludzi błaźni. [SXVI]
  12. Pies przy kości, chłop w miłości, nie rad towarzyszowi. [ESXVII-XVIII]
  13. Próżno uciéc, próżno się przed miłością schronić. [SXVI]
  14. Stara miłość nie rdzewieje. [SW]
  15. Stara miłość nie rdzewieje. «miłość, zwłaszcza przeżyta w młodości, nigdy nie mija bez śladu» [USJP]
  16. Stąd przypowieść urosłá, Oko w miłości wodzem. [SXVI]
  17. W miłości sie stateczna myśl odmieni. [SXVI]
  18. Wielkie bogáctwo, wierna miłość, ciężka chorobá, i zránione sumnienie, nie mogą być zátájone. [ESXVII-XVIII]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Tadeusz Rubik, Zespół -