Bóg

rzeczownik, r.m.
psł. dekl. -o- tematowa→ pol. dekl. m.

Etymologia

1. Język praindoeuropejski
2. pie.
   *bʰag- [SEJPBo]

1. Język prasłowiański
2. psł.
   *bȏgъ

1. Języki słowiańskie
2. czes.
   bůh
3. dłuż.
   bog
4. głuż.
   bóh
5. połab.
   büg
6. słc.
   boh
7. błr.
   bóh
8. ros.
   bóg
9. ukr.
   bóh
10. scs.
    bogъ
11. bułg.
    bog
12. bułg.
    bog
13. mac.
    bog
14. sch.
    bȏg
15. słoweń.
    bọ̑g

1. Inne języki indoeuropejskie
2. sans.
   bhága-
3. awest.
   baγa-
4. irań.
   baga-

Ewolucja formalna

1. pie. *bʰag-
2. psł. *bȏgъ
3. stpol. bōg
4. śrpol. bóg
5. npol. bug

Znaczenia i przykłady użycia

1. «istota nadprzyrodzona będąca przedmiotem kultu religijnego» [SXVI] SStp: «deus». ESXVII-XVIII: «istota najwyższa», SWil: «pierwsza przyczyna rzeczy, początek wszystkiego, stworzyciel i rządca świata», SW: «istota najwyższa, twórca i rządca wszech rzeczy, Najwyższy, Wszechmocny, Stwórca, Pan, Pan zastępów, Król królów», USJP: «w religiach monoteistycznych: istota nadprzyrodzona, najwyższa, stworzyciel i pan wszechświata; w religii chrześcijańskiej: pierwsza osoba Trójcy Świętej»
   • ‍ Kaję się Bogu. KodWP I 511 (1285) 1357 [SStp]
   • ‍ Obroná mojá jest w Bogu, ktory wybáwia ludzi práwego sercá. BibRadz Ps 7/11 1563 [SXVI]
   • ‍ Wszechmocny Panie, wiekuisty Boże, kto się Twym sprawom wydziwować może! Kochan. 1579 [SW]
   • ‍ Gdy rozciągniecie ręce swoje, woła sam Bog ná Grzeszniki, zákryję oczy od was, tákże gdy będziecie przedłużáć modlitwy swoje nie wysłucham. GdacPan 42 1679 [ESXVII-XVIII]
   • ‍ Bóg Bogiem bez początku, bez końca. 1861 [SWil]
   • ‍ Dziękować Bogu za ocalenie. 2003 [USJP]
2. «bóstwo pogańskie lub posąg bóstwa, deus, idolum, dei simulacrum» [SStp] SXVI: «istota najwyższa w religiach niechrześcijańskich: bóstwo pogańskie, bożek, posąg, bałwan», ESXVII-XVIII: «bóstwo», SWil (w l.mn. bogi, bogowie): «bożkowie pogańscy», USJP: «w religiach politeistycznych: istota lub jej wyobrażenie będące przedmiotem kultu; bożek, bożyszcze, bóstwo»
   • ‍ Bog jego, coż mu jest było to imię Astarost dziano, jest on z wysokości na ziemię spadł był a w proch jest się on był obrocił. Gn 173a 1409 [SStp]
   • ‍ O práwo krzywdy pełné, o nieznośna ksieni mdłych bogów, i pod ziemię mieszkájących cieni. KochFrag 52,46 1590 [SXVI]
   • ‍ Wszyscy bowiem bogowie narodow są báłwani: ále Pan niebiosá uczynił. BG Ps 96, 5-6 1632 [ESXVII-XVIII]
   • ‍ Dawni Słowacy czcząc zwyczajem pogańskim ogień, wodę, drzewo i t. d. rzekę Hipanim bogiem zwali. 1861 [SWil]
   • ‍ Bóg wojny. Bogowie greccy. 2003 [USJP]
3. «zawsze w pl.: ludzie mający najwyższą władzę, książęta, sędziowie, mędrcy, kapłani, wieszczbiarze, principes, iudices, sapientes, sacerdotes, fatidici» [SStp] SXVI: «istoty posiadające cechy boskie; wybrańcy boży, święci, przełożeni (przeważnie w pl)»
   • ‍ Przywiedzion będzie k bogom, to jest k biskupom (applicabitur ad deos). BZ Ex 22, 8 1453–1455 [SStp]
   • ‍ Jáko záwżdy srodze ty ziemskie bogi, to jest przełożone, pan Bog káráć raczy. LubPs S5v 1558 [SXVI]
4. «przen. ciało i krew Pańska» [L] SWil: «przenajświętszy sakrament, komunia»
   • ‍ Szylwachy, postrzegłszy księdza z Panem Bogiem idącego, do broni wołają. Kaw. Nar. 1o 1786 [L]
   • ‍ Ksiądz idzie do chorego z Panem Bogiem. 1861 [SWil]
5. «na oznaczenie najwyższej wartości życia» [SXVI] SJPDor: przen. «o bezkrytycznie uwielbianym, czczonym człowieku lub przedmiocie, o człowieku rządzącym samowładnie», USJP: książk. przen. «człowiek lub przedmiot bezkrytycznie uwielbiany, czczony»
   • ‍ Biedá wam, ktorych brzuch bogiem jest, a ni o czym, jedno o nim pieczą macie. RejZwierc 63 1568 [SXVI]
   • ‍ Za jej kłamstwa płaciłem niewinnością serca i złotem, jedynym jej bogiem. Dziek. Siła 43 1816-1855 [SJPDor]
   • ‍ Pieniądz był dla niego bogiem. 2003 [USJP]

Zmiany semantyczne

1. «Deus» [SStp]
2. zawsze w pl. «ludzie mający najwyższą władzę, książęta, sędziowie, mędrcy, kapłani, wieszczbiarze» [SStp]

1. «Deus, istota nadprzyrodzona będąca przedmiotem kultu religijnego» [SXVI]
2. przen. «ciało i krew Pańska» [L]

Związki frazeologiczne

1. (Pan) Bog (to) wie «nie wiadomo, nikt nie wie» [SXVI]
2. ani daj Boże ani nie daj Boże «ani sposobu, ani weź» [SW]
3. Bog świata (tego)/ Bog niewiernych/ciemny Bog «szatan» [SXVI]
4. Bog ziemski «papież» [SXVI]
5. Boga wyświadczać się imieniem «brać Boga na świadka» [ESXVII-XVIII]
6. Bogu duszę/ducha winien «w niczem nie winien, w niczem nie wykroczył lub ir. niewiniątko, udający niewinnego, obłudnik» [SWil]
7. Bogu oddawać rachunek [ESXVII-XVIII]
8. dawno w Bogu spoczywa «dawno umarł» [SW]
9. jak u Pana Boga za piecem «bezpiecznie, dobrze» [SJPDor]
10. miéć Boga w sercu «mieć sumienie» [SWil]
11. na Pana Boga spuścić coś «Bogu cos polecić, przestać się czyms martwić, kłopotać» [ESXVII-XVIII]
12. na święty Bóg wie «nigdy» [SWil]
13. na te bogi «na szczęście» [SW]
14. Pan Bóg stary gospodarz «wszystkim opatrznie rządzi» [SWil]
15. pojednać się z Bogiem «wyspowiadać się» [SW]
16. pójść do Boga, stanąć przed Bogiem, spocząć w Bogu «umrzeć» [SJPDor]
17. szukać cudzych bogów «udawać się do osób dalszych z pominięciem bliższych» [SW]
18. w Bogu zasnąć «umrzeć po chrześcijańsku» [SXVI]
19. wyprawić do Boga «zabić» [SXVI]
20. zaprzeć się Boga [SXVI]

Połączenia wyrazowe

1. (nie) daj (Panie) Boże (Ojcze); daj Bog [SXVI]
2. (o)broń (Panie) Boże [SXVI]
3. (Panie) Boże (Bog) (ci) odpuść [SXVI]
4. (po)żal się (Panie) Boże (Bog) [SXVI]
5. bałwan Boga Apollina [ESXVII-XVIII]
6. Bog (Boże) zapłać [SXVI]
7. Bogiem a prawdą «naprawdę, w istocie» [SJPDor]
8. Bogu dzięka [T]
9. Boże cię prowadź [T]
10. Bóg Abrahamów [ESXVII-XVIII]
11. Bóg bogów [SStp]
12. Bóg dał, Bóg wziął [SW]
13. Bóg Nieśmiertelny [SXVI]
14. Bóg Ojciec «w chrześcijaństwie: jedna z osób Trójcy Świętej» [SStp]
15. bóg pogański [ESXVII-XVIII]
16. Bóg świadkiem «Boga mam za świadka» [SWil]
17. Bóg w Trójcy Jedyny «odnosi się do jednej z prawd wiary chrześcijańskiej» [SStp]
18. Bóg Wszechmocny || Wsze(ch)mogący «deus omnipotens; taki, który wszystko może» [SStp]
19. Bóg żywy «deus vivus» [SStp]
20. bój się Boga «zastanów się» [SW]
21. Broń Boże v. uchowaj Boże v. zachowaj Boże [SWil]
22. Chrystus Bog/Bog Chrystus [SXVI]
23. chwała (Panu) Bogu a. Bogu chwała [SXVI]
24. co daj Boże «niech się stanie, amen» [SWil]
25. co u Boga Ojca! «co to takiego! co u licha!» [SW]
26. da, dał(by) (Pan) Bog [SXVI]
27. daj (ci) Boże szczęście; Boże poszczęść itp. [SXVI]
28. daj (ci) Boże zdrowie [SXVI]
29. dali Pan Bog [SXVI]
30. do Boga «obficie, dostatkiem, do zbytku, co niemiara» [SWil]
31. dzięka (dzięki) Bogu a. Bogu dzięki [SXVI]
32. fałszywi bogowie [ESXVII-XVIII]
33. gospodzin Bog «dominus deus» [SStp]
34. idź (jedź) itp. z (Panem) Bogiem [SXVI]
35. jak Boga kocham «wykrzyknienie wzmacniające treść wypowiedzi» [SJPDor]
36. jak Bóg w niebie [SWil]
37. klnę się Bogiem [SWil]
38. kto w Boga wierzy [ESXVII-XVIII]
39. kupczyć bogi [SXVI]
40. mieć nadzieję w (Panu) Bogu «ufać Bogu» [ESXVII-XVIII]
41. miłosierdzie Boga [SXVI]
42. miły Bóg «ukochany bóg» [SStp]
43. niech Bóg będzie pochwalony za coś [ESXVII-XVIII]
44. niech Bóg broni [ESXVII-XVIII]
45. niech cię Bóg ma w swojéj opiece [SWil]
46. niech cię Bóg prowadzi [SWil]
47. niech komuś Bóg da wieczne odpocznienie [ESXVII-XVIII]
48. niechaj kogoś Bóg skarze [ESXVII-XVIII]
49. niechaj kogoś Pan Bóg błogosławi [ESXVII-XVIII]
50. oddać się Bogu [ESXVII-XVIII]
51. Pan Bóg [SStp]
52. prze Bóg [SStp]
53. przebóg «w prawnictwie: duchowny dar» [SWil]
54. przez miłość Boga [ESXVII-XVIII]
55. strzeż (Panie) Boże [SXVI]
56. szczęść Boże «daj Boże szczęście» [SWil]
57. tak (jako) (Pan) Bog chciał, chce [SXVI]
58. tak mi Boże dopomóż «wykrzyknienie wzmacniające treść wypowiedzi» [SJPDor]
59. w imię Boże «polegając na Boga, ufając Mu» [SWil]
60. z bogiem «deus te servet bene; formuła pożegnania» [SStp]
61. z łaski Boga «zawdzięczając Bogu» [ESXVII-XVIII]
62. zdarz(y) (Pan) Bog (Boże) [SXVI]

Przysłowia

1. Boga wzywaj, a ręki przykładaj. «módl się a pracuj» [SW]
2. Bóg nie opuści, kto się nań spuści. [L]
3. Bóg nierychliwy, ale sprawiedliwy. [SJPDor]
4. Bóg wysoko, przyjaciel daleko. «ratunek daleki» [L]
5. Co Bogu, to Bogu, a co ludziom, to ludziom. [SWil]
6. Człowiek strzela, Pan Bóg kule nosi. «nie można przewidzieć, co się stanie; stało się coś nieprzewidzianego» [SJPDor]
7. Daj Boże dobrą broń mieć, á nigdy jej nie używáć. [ESXVII-XVIII]
8. Dla pokoju tę broń noszę, O ktory cię Boże proszę. [ESXVII-XVIII]
9. Do Boga, gdy trwoga. [L]
10. Dobrze ten handluje, co Bogu nie żałuje. [L]
11. Dwom bogom służyć nie można. [SJPDor]
12. Gdy Bóg dopuści, to i z kija wypuści. «może się stać coś wbrew przewidywaniom» [SJPDor]
13. Gdzie Pan Bog kościoł buduje/ tám diabeł káplicę stáwi. [ESXVII-XVIII]
14. Gość w dom, Bóg w dom. [SW]
15. Jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie. [SW]
16. Jakby z Bogiem trzeciego dnia gadał. «chce uchodzić za świętego» [SW]
17. Kiedy trwoga, to do Boga. [SW]
18. Kogo Bóg dziś zafrasuje, to jutro go umiłuje. [ESXVII-XVIII]
19. Kogo Bóg ma w swéj obronie, ten w złéj nawie nie utonie. [SWil]
20. Kogo Pan Bóg chce ukarać, to mu rozum odejmie. [SW]
21. Kogo Pan Bóg kocha, temu krzyżyki zsyła. [SWil]
22. Kogo Pan Bóg stworzy, tego nie umorzy. [SJPDor]
23. Kto Bogu służy, temu szczęście płuży. [L]
24. Kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje. [SJPDor]
25. Kto się ludzi nie wstydzi, ten się i Bogá nie boi. [ESXVII-XVIII]
26. Kto z Bogiem, Bóg z nim. [SW]
27. Lekarz leczy, Bóg uzdrawia. [SW]
28. Lepiej później z Bogiem, niż prędzej z diabłem. [SW]
29. Na kogo Bóg, na tego i wszyscy święci. [SW]
30. Panu Bogu świeczkę i diabłu ogarek. «o postępowaniu dwulicowym, na wszelki wypadek» [SJPDor]
31. Po co szukać cudzych bogów, kiedy mamy swoich. [SJPDor]
32. Przez pany do króla, a przez święte do Boga. [SWil]
33. Święty Boże nie pomoże. «nic nie pomoże» [SJPDor]
34. Więcej Bóg ma, niż rozdał. [SW]
35. Za Bóg zapłać niewiele kupisz. [SWil]

Wyrazy pokrewne

• Bogarodzica || Bogorodzica || Bogurodzica [SStp]
• Bogarodzicielka [SXVI]
• Bożena [L]
• bezbożny, bezbożność, bezbożnik [L]
• bogacić [SStp]
• bogactwo || bogatstwo [SStp]
• bogacz [SStp]
• bogaty [SStp]
• bogdaj [SStp]
• bogini [SStp]
• bogobojny [SStp]
• bogochwalca [SXVI]
• bogochwalność [SXVI]
• bogomodlca [SXVI]
• bogomodlny [SXVI]
• bogomodlstwo [SXVI]
• bogomowca [SXVI]
• bogomyślny [SStp]
• bogonośny [SXVI]
• bogostydlność [SXVI]
• bogosławienie [SStp]
• bogosławiony || bogusławiony [SStp]
• bogosławić [SStp]
• bogosłow [L]
• bogosłowny [L]
• bogowojny [SXVI]
• bogubicz «bot. jeżyna (krzew)» [SStp]
• boguwola «wilga» [SXVI]
• bohomodlec [SXVI]
• bostwo [SStp]
• bożek [SStp]
• dalibog [SXVI]
• nabożeństwo [SStp]
• nabożność [SStp]
• nabożny [SStp]
• nieboga [SStp]
• niezbożstwo [SStp]
• pobożny [SStp]
• rozbogacić się [SStp]
• ubogacać [SStp]
• ubogacić [SStp]
• ubogi [SStp]
• wzbogacać [SStp]
• wzbogacić [SStp]
• zboże [SStp]

Powiązane hasła

• Zobacz także: bies duch zły

Autorzy: Aleksandra Beczek, Zespół -