modły

rzeczownik, r.ż., plurale tantum
psł. dekl. -a- tematowa→ pol. dekl. ż.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *moldʰ- [EDSIL]
  3. od rdzenia pie.
    *meldʰ- [IEW]
  1. Język prasłowiański
  2. od psł.
    *modliti
  3. psł. dial.
    *modla
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    modla
  3. głuż.
    modla
  4. słc.
    modla
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    maldà
  3. stprus.
    maddla

Ewolucja formalna

  1. pie. *moldʰ-
  2. psł. 1 *mold-
  3. psł. 2 *modl-a
  4. stpol. mŏdłă
  5. śrpol. modła
  6. npol. modu̯a (dziś tylko w lm.)

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «akt prośby i czci, przedkładanie próśb, oddawanie czci, chwały, cultus, veneratio, adoratio, preces, supplicatio» [SStp] SXVI: «cześć oddawana Bogu i świętym przez modlitwę lub ofiarę, prośba skierowana do nich», L: «modlitwa, prośba do boga», SWil: «modliwa, prośba», SW: «modlitwa, prośba, błaganie», stpol. «pokłon, oddanie czci», SJPDor: (dziś tylko w lm) «modlitwy (dawniej: modlitwa; prośba)», USJP: podn. «modlitwy»
    • ‍ Wysłuchaj, Boże, modłę moją, gdy proszę Puł. 63, 1 (około 1450 roku) [SStp]
    • ‍ Także i modłá, ktora bez ofiáry być może: Ale ofiárá bez niej nie może. Modlić się zá ludzi jest rzecz kápłáńska. KromRozm III K5v 1553 [SXVI]
    • ‍ Ojcowie nasi na téj górze modłę czynili, a wy powiadacie, iż w Jeruzalem jest miejsce, gdzie ma być modła czyniona. Leop. Joan 4,19. 1561 [L]
    • ‍ Precatio. Preces, obsecratio, imploratio deum. Cicer. 1643 [Kn]
    • ‍ Z korną modłą bez obawy wzlatuj. Mick. 1902 [SW]
    • ‍ Przylatujemy na Dziady nie dla modłów i biesiady. Mick. Dziady II, 17. 1949-1955 [SJPDor]
    • ‍ Chóralne, zbiorowe modły. 2003 [USJP]
  2. «ofiara, rzeczy ofiarowane, składanie ofiary, sacrificium hostia» [SStp] SW: stpol. «ofiara całopalna»
    • ‍ Modła twoja przede mną jest wszegdy. Puł 49, 9 (około 1450 roku) [SStp]
    • ‍ Ahab służył Baalowi i dawał mu modłę. Leop. 1902 [SW]
  3. «ustalony tekst modlitwy» [SXVI]
    • ‍ O tychże i do tych, modłá W. Janá Lánspergiuszá. LatHar 42. 1592 [SXVI]
  4. «miejsce kultu (ołtarz, świątynia, gaj) pogańskiego, ara, templum, lucus, sim. ubi poganorum dei coluntur» [SStp]
    • ‍ Poganskich modł na gorach nie zatracił. BZ IV Reg 12, 3 1471 [SStp]
  5. «figura, posąg bóstwa pogańskiego, idol, idolum, simulacrum dei ficit» [SStp] SXVI: «przedmiot, któremu oddaje się cześć boską», L: «bałwan», SWil: prze. «bałwan, statua», SW: stpol. «bałwan, bożyszcze, statua»
    • ‍ Rachel jemu ukradła była jego modły. BZ Gen 31, 19 1455 [SStp]
    • ‍ Przy jej grobie widzieli Czechowie jedną modłę ze szczerego złotá (chłopá ná koniu) á zwano ją Zelu, przed ktorym ogień palili. BielKron 319 1564 [SXVI]
    • ‍ Modlił się bogom; a była tam jedna modła złota, przed którą klęczał, która modła się ruszała. Biel. Św. 142 b. 1564 [L]
    • ‍ Przy Libusy grobie udziałali Czechowie jedną modłę, chłopa na koniu z szczerego złota, a zwano ją Zelu. Biel. M. 1564 [SW]
  6. «przyrząd do wyznaczania linii poziomej w postaci napiętego sznura, kawałka drewna lub żelaza» [SXVI] SW: gw. «a) węgieł, kąt prosty, b) kawałek drewna, służący do ustawienia ścian budynku na węgłach pod kątem prostym»
    • ‍ Jáko w Cieśle dobrego modłá jest, ktora Cieśli wskázuje, prostoli czy krzywo dom stoi: ták też Przyśięgá Krolewska Krolowi wskázuje,prostoli Koroná jego stoi, czyli się ná którą stronę chyli. OrzRozm E4v, B3 [2 r.] 1563 [SXVI]
    • ‍ Modła do ustawienia prostego słupów, muru, ścian. Kn. 1902 [SW]
  7. «wzór, forma, sposób» [SXVI] L: «model, wzór, prawidło, foza», SWil: «wzór, prawidło», SW: sposób, moda, manjera; wzór, model, prawidło, norma, SJPDor: przestarz. «wzór, model, wzorzec; norma działania, postępowania; sposób», USJP: przestarz. «wzór, model, wzorzec; norma działania, postępowania; sposób» dziś zwykle we fraz.
    • ‍ A więc to [statut] jest jest postanowienie ludźi mądrych, naprawa obłędow, modła podług ktorej ludźie w społeczności mieszkać, i żyć mają. GórnRozm E2v, E2v, Gv 1587 [SXVI]
    • ‍ Stolica twoja będzie prawidłem albo modłą, prostującą królestwo twoje. Bzow. Roź. 1600 [L]
    • ‍ Nie żyć w innych ludów modle, raczej umrzeć, jak żyć podle. SWil 1861 [SWil]
    • ‍ Prawo jest modła, którą się uznawa, co jest sprawiedliwe, a co niesprawiedliwe. Górn. 1902 [SW]
    • ‍ Znaleźliśmy w tym dużym tomie szereg nowel, pisanych według starej modły, z lekką tylko w niektórych razach przymieszką stylu modernistycznego. Tyg. Ilustr. 35. 1927 [SJPDor]
    • ‍ Sięgał po stare przeboje i przerabiał je na własną modłę. 2003 [USJP]
  8. «hut. wyrób wygnieciony w glinie, piasku itp. dla uskutecznienia według niego modelu» [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «akt prośby i czci, przedkładanie próśb, oddawanie czci, chwały» [SStp]
  2. «figura, posąg bóstwa pogańskiego, idol» [SStp]
  1. «akt prośby i czci, przedkładanie próśb, oddawanie czci, chwały» [SStp]
  2. «ustalony tekst modlitwy» [SXVI]
  3. «przyrząd do wyznaczania linii poziomej w postaci napiętego sznura, kawałka drewna lub żelaza» [SXVI]
  4. «wzór, forma, sposób» [SXVI]
  1. «akt prośby i czci, przedkładanie próśb, oddawanie czci, chwały» [SStp]
  2. «ofiara, rzeczy ofiarowane, składanie ofiary» [SStp]
  1. modła przestarz. «wzór, model, wzorzec; norma działania, postępowania; sposób» [SJPDor]
  2. modły (dziś tylko w lm) «modlitwy (dawniej: modlitwa, prośba)» [SJPDor]

Związki frazeologiczne

  1. na jakąś, czyjąś modłę, na modłę czegoś «książk. naśladując kogoś, coś, wzorując się na kimś, na czymś; na wzór, na podobieństwo» [USJP]
  2. na jedną, tę samą modłę «według jednego schematu, wzoru» [USJP]
  3. na modłę (czego a. jakąś) «żywa i dziś: «na wzór (czego), według jakiegoś wzoru, na sposób (czyj, jakiś)» [SJPDor]
  4. przerobić, robić, zrobić coś na własną, na swoją modłę «przerobić, robić, zrobić coś po swojemu, nadając czemuś własny charakter, styl, zgodnie ze swoimi upodobaniami» [USJP]
  5. przerobić, urobić kogoś na swoją modłę «wpoić w kogoś swoje zasady, poglądy i metody postępowania» [USJP]
  6. urobić kogoś na swoją modłę «wpoić w kogo swoje zasady, swoje metody postępownia» [SJPDor]
  7. zanosić modły «modlić się» [USJP]

Połączenia wyrazowe

  1. chóralne, zbiorowe modły [USJP]
  2. da(wa)ć modłę [komu] «łac. adorare» [SXVI]
  3. modła bałwańska, pogańska «bałwochwalstwo» [SStp]
  4. modła czyja «przez kogo czyniona» [SXVI]
  5. modła czyja «do kogo skierowana» [SXVI]
  6. modła komu [SXVI]
  7. modła za kogo [SXVI]
  8. modły o pokój [USJP]
  9. modły za spokój duszy [USJP]
  10. odprawiać modły [USJP]
  11. pokorne modły [WSEHJP]
  12. słać, zanosić modły [WSEHJP]
  13. szabasowe modły [USJP]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Martyna Sobocińska, Zespół -