piekło

rzeczownik, r.n.
psł. dekl. -o- tematowa (r. m.)→ pol. dekl. n.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *pi-k- [IEW]
  3. od rdzenia pie.
    *pei̯(ə)-, *pī̆- [IEW]
  4. od rdzenia pie. (laryng.)
    *pei̯H- [LIV2]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *pьkъlъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    peklo
  3. ros.
    péklo
  4. scs.
    pьcьlъ
  5. chorw.
    pàkao
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    pìkis
  3. łot.
    piķis
  4. stprus.
    pyculs
  5. niem.
    Pech
  6. stwniem.
    pëh
  7. grec.
    píssa
  8. łac.
    pix

Ewolucja formalna

  1. pie. *pi-k-
  2. psł. *pьkъlъ
  3. stpol. pk'ĕł || p̍ĕklŏ || p̍ek'eł
  4. śrpol. p̍ekło
  5. npol. p̍eku̯o

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «miejsce pobytu dusz zmarłych grzeszników, skazanych na wieczne potępienie, locus ubi animae commorantur eorum, qui poenas sempiternas peccatorum luunt» [SStp] SXVI: «w różnych religiach: miejsce przebywania zmarłych lub ich dusz», ESXVII-XVIII: relig. «miejsce skazanych na wieczne potępienie po śmierci», L: piekło abo przepaść, gdzie dusze potępionych wieczne męki cierpią, SWil: «mieszkanie dla złych duchów zgotowane; przepaść, gdzie dusze potępione wieczne męki cierpią», SW: «miejsce kar wiecznych dla zmarłych grzeszników», SJPDor: «według niektórych wierzeń religijnych: miejsce mąk, w którym przebywają dusze zmarłych skazane na wieczne potępienie», USJP: «według niektórych religii: miejsce czasowej lub wiecznej kary, na którą skazane są potępione dusze zmarłych»
    • ‍ W tem to mieście Korozaim, w piekle wiekujem, ... utonęło (sc. sirce). Kśw, cr 14. 1401-1450 [SStp]
    • ‍ Słowá niektore Żydowskie zostáwiłem ták jako je i Greckie i Łácińskie księgi zostáwiły [...] drugiem záś przełożył: jáko "Amen, Amen", Záprawdę, záprawdę; Gehenna, piekło. WujNT, przedm 23 1593 [SXVI]
    • ‍ W piekle zgrzytanie zębów, wieczne ciemności, Niewytrawne męki, bez wszelkiej litości. Groch. W. 308 1608 [L]
    • ‍ Czyj to jest partus związek na tego Nowego trzeba Piekła. PasPam 139v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Na dnie piekła. 1861 [SWil]
    • ‍ Ale wy swym duszam w piekle naleźliście wiekuje potępienie. Kaz. Gnieź. 1908 [SW]
    • ‍ Widziałeś piekło na starych sztychach, gdzie zęby szczerzą rogate licha i biedne duszyczki pitraszą na rożnie. Swin. Hurag. 218 1950 [SJPDor]
    • ‍ Iść po śmierci do piekła. 2003 [USJP]
  2. «miejsce pobytu dusz sprawiedliwych przed zmartwychwstaniem Chrystusa, locus, ubi piae animae ante Christum ressurrectum commorantur» [SStp] SWil: «otchłań, miejsce gdzie przebywali ludzie święci starego zakonu do narodzenia Chrystusa», SW: (lm. tylko: do piekieł, nieuż. do piekłów) «otchłań, miejsce, gdzie dusze zmarłych ludzie sprawiedliwych przebywały, oczekując przyjścia Chrystusa»
    • ‍ Zpomnij na ojcowskie wybawienie, jakoz raczyl wybawić z piekła ojcze. MW 104a 1580 [SStp]
    • ‍ Jezus Chrystus zstąpił do piekieł. 1861 [SWil]
    • ‍ Wstąpił abo zstąpił Chrystus do piekłów, to jest do miejsca owego skrytego i tajemnego, w którym dusze zatrzymane były aż do przyjścia Chrystusowego. Karnk. 1908 [SW]
  3. «piekielnicy, diabli z piekła» [L] SWil: fig. «szatani, piekielnicy, potępieńcy», SW: «ogół złych duchów zaludniających piekło, moce czartowskie»
    • ‍ Całe piekło ruszyło się dziś na mnie. Teat. 24 1775-1806 [L]
    • ‍ Piekło się roześmiało. 1861 [SWil]
    • ‍ Naciera, co w nim potęgi i siły, kiedyby można, poruszyłby piekła. Jabł. 1908 [SW]
  4. «fig. miejsce gdzie ciągły niepokój, swary, wrzaski, zamieszanie» [SWil] SW: «wrzaski, hałasy, krzyki, awantura, burda, niepokój, kłótnia, obraza boska», USJP: «sytuacja, wydarzenie lub miejsce bardzo nieprzyjemne, przysparzające cierpienia»
    • ‍ Piekło ma w domu. 1861 [SWil]
    • ‍ Cóż to za strasznie piekło w ty domu, jegomość zły, pani takie drugie. L. 1908 [SW]
    • ‍ Piekło okupacji. Piekło zazdrości. 2003 [USJP]
  5. «przepaść, otchłań, czeluść» [SXVI]
    • ‍ Dojedź i Partenopy, a ujźrzysz te lasy| Gdzie złotej rózgi szukał Aeneasz przed czasy. Tamże i piekło będzie, i ogromna skała| Z której wieszcza Sibilla odpowiedź dawała. KochFr 52 1584 [SXVI]
  6. «gw. dołek w grze» [SW]
    • ‍ Wykopują wspólnie dość spory dołek, który nazywa się piekłem. 1908 [SW]
  7. «szuflada w stoliku zamknięta na klucz, do której przez szparę w blacie wpuszczają subjekci felczerscy pieniądze otrzymane za obsłużenie gości» [SW]
  8. «pogrzebowisko» [SW]
  9. «druk. pudło, w które składają się czcionki uszkodzone» [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «miejsce pobytu dusz zmarłych grzeszników, skazanych na wieczne potępienie» [SStp]
  2. «miejsce pobytu dusz sprawiedliwych przed zmartwychwstaniem Chrystusa» [SStp]
  1. «miejsce pobytu dusz zmarłych grzeszników, skazanych na wieczne potępienie» [SStp]
  2. «szatani, piekielnicy, potępieńcy» [SWil]
  1. «miejsce pobytu dusz zmarłych grzeszników, skazanych na wieczne potępienie» [SStp]
  2. «wrzaski, hałasy, krzyki, awantura, burda, niepokój, kłótnia, obraza boska» [SW]

Związki frazeologiczne

  1. bodaj z piekła nie wyjrzał, nie wyszedł «rodzaj przekleństwa» [SJPDor]
  2. bodajby z piekła nie wyjrzał «przeklęctwo» [L]
  3. ciemno, gorąco itp. jak w piekle «bardzo ciemno, bardzo gorąco» [USJP]
  4. ciemno, gorąco jak w piekle «bardzo ciemno, bardzo gorąco» [SJPDor]
  5. dantejskie piekło «a) obraz piekła przedstawiony przez włoskiego poetę Dantego w utworze "Boska komedia"; b) wielkie nieszczęście, cierpienie, miejsce, środowisko, gdzie trudno wytrzymać» [SJPDor]
  6. jak w piekło wrzucił «jak gdyby w wodę, w otchłań» [SW, L]
  7. ktoś (coś) z piekła rodem «ktoś bardzo zły, rzecz pochodząca z najgorszych źródeł, godna potępienia» [SJPDor, USJP]
  8. piekło go nie ma; piekło mu równego nie ma «najgorszy człowiek» [SW, L]
  9. piekło! «wykrzyknienie, będące wyrazem czyjejś męki, czyjegoś niepokoju, cierpienia» [SJPDor]
  10. poruszyć niebo i piekło «użyć wszelkich środków, wykorzystać wszelkie możliwości dla zrealizowania czegoś» [SW]
  11. posłać (kogo, co) [żywo] do piekła «spowodować bezmierne cierpienie» [SXVI]
  12. pójść, skoczyć itp. za kim, dla kogo (za czym, dla czego) do piekła, w piekło «być gotowym wszystko dla kogoś (dla czegoś) zrobić» [SJPDor]
  13. przeżywać piekło na ziemi «sytuacja, wydarzenie lub miejsce bardzo nieprzyjemne, przysparzające cierpienia» [USJP]
  14. robić, czynić piekło «a) robić hałas. b) wymyślać komu o co, awanturować się» [SJPDor]
  15. tłuc się jak Marek po piekle «hałasować (chodząc po jakimś pomieszczeniu)» [SJPDor]
  16. tłuc się jak marek po piekle a) «chodzić i hałasować w nocy, kiedy inni śpią» b) «chodzić tam i z powrotem, krążyć bez celu pod wpływem niepokoju lub podniecenia «a) «chodzić i hałasować w nocy, kiedy inni śpią» b) «chodzić tam i z powrotem, krążyć bez celu pod wpływem niepokoju lub podniecenia» [USJP]
  17. zły, ciemny jak piekł «bardzo zły, bardzo ciemny» [SJPDor]
  18. zrobić komuś piekło «bardzo się z kimś pokłócić, nawymyślać komuś» [USJP]

Połączenia wyrazowe

  1. brama piekła [ESXVII-XVIII]
  2. głębokie piekło [SXVI]
  3. piekielny ogień [Kn]
  4. strącić do piekła [SXVI]
  5. u piekła «u licha, u diabła» [SW]

Przysłowia

  1. Ciekawość pierwszy stopień do piekła. [SW]
  2. Ciekawość to pierwszy stopień do piekła. «przesadne interesowanie się czymś lub kimś może mieć złe skutki» [USJP]
  3. Co skok, to rychlej do piekłá. [SXVI]
  4. Dobrymi chęciami piekło (jest) wybrukowane; dobrymi chęciami jest wybrukowany przedsionek piekła. «same zamiary i słowa nie wystarczą dla osiągnięcia celu, potrzebne jest działanie» [USJP]
  5. Jak się człowiek przyłoży, to mu i w piekle niezgorzej. «o umiejętności dostosowania się do każdych warunków» [USJP]
  6. Kto daje i odbiera, ten się w piekle poniewiera. «nie należy odbierać podarowanych przez siebie rzeczy» [USJP]
  7. Kto się w czyśćcu śmieje, niech się piekła boi. [SW]
  8. Piekło tam, jak w piekle wrzask, trzask. «cf. jak w kieracie» [L]
  9. Starszego i w piekle szanują. [SW]
  10. Szerokie wrota do piekła. [SW]
  11. Tłucze się jak Marek po piekle. [SW]
  12. Ut praestat furi hic suspendi quam inferos ardere. Dáleko lepiej jest tu złodziejowi wisieć niźli w piekle po uszy gorzeć. [SXVI]
  13. Vndique enim ad inferos tantundem viae est, Wszystko zá jedno, w jednej dálekości jest stąd jáko i z tąd inąd do piekłá. [SXVI]
  14. Wolno do Piekłá, by chciał o połnocy,| Otworem stoi, tá przeklęta mocy. [ESXVII-XVIII]
  15. Wolno do piekła, byś chciał o północy. «(piekło zawsze otwarte)» [SW, L]
  16. Wstąpił do piekieł po drodze mu było. «zboczył z drogi» [SJPDor, SWil, USJP]
  17. Wstąpił do piekłów, po drodze mu było. «jechał z Krakowa do Warszawy na Lublin» [L]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Karolina Zając, Zespół -