dusza

rzeczownik, r.ż.
psł. dekl. -ja- tematowa→ pol. dekl. ż.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *dʰoṷ-s-
  3. od rdzenia pie.
    *dʰeu̯-s- [SEJPBo]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *dušà < *duxja
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    duše
  3. kasz.
    dësza
  4. błr.
    duša
  5. ros.
    dušá
  6. bułg.
    dušá
  7. chorw.
    dúša
  8. mac.
    duša
  9. słoweń.
    dúša
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    daũsios

Ewolucja formalna

  1. pie. *dʰoṷ-s-
  2. psł. 1 *dux-ja
  3. psł. 2 *dušà
  4. stpol. duš'ă
  5. śrpol. duša

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «psychiczna strona człowieka, duch, dusza, myśl, anima vel animus, mens, spiritus» [SStp] SXVI: «różny od ciała istotny składnik człowieka; zespół cech psychicznych człowieka; rozum, wola, uczucia; usposobienie, charakter, natura», Kn: «duch», L: «istność w nas myśląca, przez ciało działająca, wolą i rozum mająca», SWil: «istność w nas myśląca, przez ciało działająca, wolę i rozum mająca», SW: «duch indywidualny, który w połączeniu z ciałem stanowi człowieka; fil. istota duchowa ożywiająca ciało, osobnik duchowy, pierwiastek niematerialny w ciele, istota myśląca, rozumna istota jednolita, nierozdzielna, objawiająca się w myślach, uczuciach, woli; podstawa i źródło zjawisk duchowych albo psychicznych u człowieka albo zwierzęcia, istota nieśmiertelna», SJPDor: «ogół właściwości, dyspozycji psychicznych człowieka, władze duchowe człowieka; psychika, świadomość; (jako znaczenie nr 2. według idealistycznych i religijnych pojęć: niematerialny i nieśmiertelny pierwiastek w człowieku, ożywiający ciało», USJP: «całokształt dyspozycji duchowych, psychicznych, uczuciowych i intelektualnych człowieka składających się na jego osobowość; psychika, świadomość; niematerialny i nieśmiertelny pierwiastek w człowieku, ożywiający ciało i opuszczający je w chwili śmierci»
    • ‍ Zbawi gospodzin dusze swojich. FI 33, 22, 1136-1500 [SStp]
    • ‍ Epicurus [...] powiadał by też dusza społu z ciałem ginęła. BielŻyw 103, 55, 125 1535 [SXVI]
    • ‍ Dusza, duch, Anima, ae, f. Animus, i, m. Cic. Spiritus, ūs, m. Ovid. 1643 [Kn]
    • ‍ Dusza nierozdzielna jest w naszym ciele rozdzielnym. 1764 [T]
    • ‍ Dusza człowieka jest to jestestwo i moc niejaka, która okazuje się przez rozum, wolą, wolność. Mon. 76, 211 1766 [L]
    • ‍ Dusza człowieka, jest to jestestwo i moc niejaka, która się okazuje przez rozum i wolę. 1861 [SWil]
    • ‍ Człowiek składa ś. z ciała i rozumnej duszy. 1900 [SW]
    • ‍ Kreśli w notatniku wyrazy pamiętne i przerażające, malujące dobitnie stan jego duszy w dniach grozy. Iwasz. J. Chopin 30. 1949 [SJPDor]
    • ‍ Hart, moc duszy. 2003 [USJP]
  2. «siła życiowa, życie, vitae spiritus, vita» [SStp] SXVI: «to, co ożywia ludzi, zwierzęta i rośliny, utożsamiane niekiedy z tchnieniem lub krwią; życie, siły życiowe, zdrowie», L: «żywot», SWilL: «władza życia, życie, żywot», SWil: «życie», SJPDor: «życie»
    • ‍ A gdyż... pojadł, nawrociła się dusza jego weń. BZ I Reg 30, 12, 1455 [SStp]
    • ‍ Oni sámi niewiedzą gdy sie rozlecą społu zduszámi ich wszytki spráwy. RejPs 215, 1546 [SXVI]
    • ‍ Dusza daje nam życie.1 Teat. 23, b. 91 1775-1806 [L]
    • ‍ Ujść z duszą. Dusza w niego wstąpiła. 1861 [SWil]
    • ‍ Ujść z duszą. 1900 [SW]
    • ‍ U tego zdechlaka, widzę, dusza na wylocie! Dygas. Gody 26 1950-1953 [SJPDor]
  3. «istota żywa, człowiek a. zwierzę, homo vel quodcumque animal» [SStp] SXVI: «człowiek, osoba, jednostka ludzka», L: «człowiek», SWil: «człowiek żyjący, bez różnicy płci i wieku», SW: «człowiek», SJPDor: «człowiek, dawniej jako chłop pańszczyźniany, poddany», USJP: «człowiek»
    • ‍ I zmowił Syn Boży słowa wielmi znamienita, jimiż każdą duszę zbożną pobudza. Kśw, br 4, [SStp]
    • ‍ Gdzie sie rozum z cnotą zamnoży u kogo Już widzę takiej duszy na wszem bywa błogo. RejJóz L5v, Fv 1545 [SXVI]
    • ‍ Dusza nasycona i plastr miodu podepce, ale głodnej duszy i gorzkość słodka. Bibl. Gd. Prov. 27, 7 1632 [L]
    • ‍ Miasto od stu tysięcy dusz. 1861 [SWil]
    • ‍ Mama o wioskach i o duszach gada. Mick. 1900 [SW]
    • ‍ Sven to pies, donosiciel, dusza całkowicie zaprzedana dowództwu. Trzeba uważać, co się przy nim mówi. Melc. Statek, 46 1952 [SJPDor]
    • ‍ Dobra, poczciwa, szlachetna dusza. 2003 [USJP]
  4. «bot. chłopia dusza, 'mlecz, Sonchus asper All'.» [SStp]
    • ‍ Chłopia dusza endiuia. Rost nr 791. 1472 [SStp]
  5. «jako mylny odpowiednik czeskiego duha 'tęcza, arcus coeli'» [SStp]
    • ‍ A gdyż oblekę niebiosa obłoki, ukaże się dusza w obłoce (apparebit arcus meus in nubibus, Biblia ołomuniecka: vkaże sie duha w oblaciech). BZ Gen 9, 14. 1455 [SStp]
  6. «najistotniejszy, najważniejszy składnik [czego]» [SXVI] L: «treść, rdzeń jakiej rzeczy, duch jej, wyciąg», SW: «wyciąg, ekstrakt», SJPDor: «najważniejszy, najbardziej istotny czynnik, składnik czego, istota czego»
    • ‍ Wyciągnąć duszę (istność) ziela. [T]
    • ‍ Práwo jest duszą Rzeczypospolitej. Phil D3 marg 1588 [SXVI]
    • ‍ Istność albo dusza z ruty wyciągniona. Syr. 547 1613 [L]
    • ‍ Wsadzić duszę, v. duszkę w ogień. 1861 [SWil]
    • ‍ Istność albo dusza z ruty wyciągniona. 1900 [SW]
  7. «duchy zmarłych» [SXVI] T: «duch», L: «duch», SWil: «zmarły, nieboszczyk»
    • ‍ Nieboszczyk mój brat, Panie świeć nad duszą jego... Kras. Pod. 1, 70 1778 [L]
    • ‍ Dusze zmarłych. 1861 [SWil]
  8. «uczucie, serce» [L] SWil: «uczucie, serce», SW: «serce, uczucie»
    • ‍ Jedną duszą w dwóch ciałach tchnęli. Mon. 70, 654 1766 [L]
    • ‍ Życzę ci dobrego z duszy całej. 1861 [SWil]
    • ‍ Kochać Boga z całej duszy. 1900 [SW]
  9. «sprężyna czynności» [L] SWil: «sprężyna czynności, duch ożywiający», SW: «ożywiająca siła, główny czynnik, główna sprężyna», SJPDor: «osoba odgrywająca najważniejszą, kierowniczą rolę w czym, centralna postać czego, inspirator»
    • ‍ Pan Doświadczyński był duszą każdego posiedzenia. Kras. Doś. 63 1776 [L]
    • ‍ Wojsko bez wodza jest, jak ciało bez duszy. 1861 [SWil]
    • ‍ Być duszą towarzystwa, spisku. 1900 [SW]
    • ‍ Żywy, dowcipny, wesół i sławny z urody. Był duszą towarzystwa. Ask. Łukas. I, 1o 1908 [SJPDor]
  10. «wewnętrzne wydrożenie armaty» [L] SWil: «dusza armaty = część jej wewnętrzna, którą metal oblewa», SW: «wewnętrzne wydrążenie armaty»
  11. «wewnętrzny w pieniu pióra drzeń» [L] SWil: «(w bzie, w piórze) rdzeń wewnętrzny», SW: «rdzeń w roślinach i w piórach», SJPDor: «rdzeń, wewnętrzna część czego: a) rdzeń w łodygach roślin, pniach drzew, gałęziach, b) rdzeń w piórach ptasich», USJP: «rdzeń w łodygach roślin, pniach i gałęziach drzew»
    • ‍ Nad brzegiem dzieci tatarak rwały, aby z niego duszę wyciągnąć. Zap. 1900 [SW]
    • ‍ Nad brzegiem dzieci tatarak rwały, aby z niego duszę wyciągnąć. Zap. G. cyt. SW 1958 [SJPDor]
  12. «żelazko do prasowania bielizny» [SWil] SW: «kawał żelaza stanowiący część wewnętrzną żelazka do prasowania», SJPDor: «płytka żelazna wkładana po rozgrzaniu do pewnego typu żelazka do prasowania», USJP: «sztabka żelaza wkładana po rozżarzeniu do żelazka dawnego typu, powodująca jego nagrzewanie się»
    • ‍ Wsadzić duszę w ogień. 1861 [SWil]
    • ‍ Co pewien czas wytrząsała z wielkim łoskotem na blachę sczerniałą duszę z żelazka, a na jej miejsce wpuszczała na pogrzebaczu nową, czerwoną i pałającą. Nałk. Z. Gran. 81 1952 [SJPDor]
  13. «kula gliniana przeznaczona przy odlewaniu bomb do tworzenia wewnętrznej próżni bomby» [SW]
  14. «(w skrzypcach, w basteli) wydrążenie, próżne miejsce; klocek drewniany wewnątrz skrzypiec, podpierający podstawek, na którym struny leżą» [SWil] SW: «kołek pomiędzy podstawkiem a spodnią deką w narzędziach smyczkowych», SJPDor: «drewniany klocek we wnętrzu instrumentów smyczkowych podpierający podstawkę przez którą przeciągnięte są napięte struny», USJP: «drewniany klocek we wnętrzu instrumentów smyczkowych podpierający podstawkę, przez którą przeciągnięte są napięte struny»
    • ‍ Na jakość i na barwę tonu [skrzypiec] wpływa przede wszystkim dusza: sporządza się ją z drzewa świerkowego; jakość drzewa ma tu znaczenie decydujące. Reiss Skrzypce 18 1924 [SJPDor]
  15. «przestarz. odwaga, śmiałość» [SJPDor]
    • ‍ Ale nie miał żaden tyle duszy, aby w miejscu zuchwalstwo ukarał. Staszic Przestr. 86 1926 [SJPDor]

Zmiany semantyczne

  1. «najistotniejszy, najważniejszy składnik [czego]» [SXVI]
  2. «wewnętrzna, istotna część składowa jakiegoś narzędzia, rzeczy (np. skrzypiec, żelazka, armaty)» [SWil]

Związki frazeologiczne

  1. aż dusza rośnie, raduje się «aż radość ogarnia» [SJPDor]
  2. być chorym na duszy «być w stanie depresji duchowej, być przygnębionym, strapionym» [SJPDor]
  3. być komu albo czemu oddanym duszą i ciałem albo być oddanym całą duszą «być całkowicie, bez zastrzeżeń komu albo czemu oddanym» [SJPDor]
  4. czytać w czyjej duszy «domyślać się czyichś myśli, odgadywać cudze myśli, zamiary» [SJPDor]
  5. dawać w dusze «oddawać w ręce, zdawać na laskę i niełaskę, in manus alicuius tradere, in fidem potestatemąue alicuius dedere» [SStp]
  6. dusza [kogo] opuszcza, ciało odbieży, od ciała odeszła [SXVI]
  7. dusza duszy «coś najdroższego, umiłowanego ponad wszystko» [SJPDor]
  8. dusze zapomnieć «grzesznie, niebogobojnie żyć» [SXVI]
  9. duszę diabłu oddać, zaprzedać, zapisać «zatracić wszelkie hamulce moralne» [SJPDor]
  10. duszę z kogo wytrząsnąć «pozbawić kogo życia» [SJPDor]
  11. duszę zabić «popaść w grzech śmiertelny» [SXVI]
  12. duszę zachować «nie popaść w grzech» [SXVI]
  13. grzeszyć na duszę swoję, przeciw (swej) duszy «narażać swe życie» [SXVI]
  14. Jest komu lekko, raźnie, ciężko, głupio itp. na duszy «ktoś jest w nastroju radosnym, wesołym, w stanie przygnębienia, zaambarasowania itp» [SJPDor]
  15. kłaść, włożyć w co całą duszę «przykładać się do czego z całych sił, dokładać wszelkich starań, aby wykonać co jak najlepiej» [SJPDor]
  16. ma duszę na ramieniu «boi się» [SW]
  17. mieć duszę na ramieniu «bardzo się bać» [SJPDor]
  18. mieć rogatą duszę «być hardym, nieustępliwym» [SJPDor]
  19. należeć do kogo duszą i ciałem «należeć do kogo całkowicie, zupełnie» [SJPDor]
  20. Nie ma żywej duszy, ani żywej duszy, żywej duszy (domyślnie: nie ma) «nie ma nikogo, żadnego żywego człowieka» [SJPDor]
  21. nie mieć grosza przy duszy albo nie mieć przy duszy ani szeląga «nie mieć pieniędzy (zwłaszcza przy sobie)» [SJPDor]
  22. otworzyć przed kim swoją duszę «wyjawić komu swoje najskrytsze myśli, zamiary, uczynki» [SJPDor]
  23. pokazać komu ludzką duszę «okazać komu dobroć, życzliwość» [SJPDor]
  24. poki dusza jest (a. stoi) w, przy ciele, poki (a. dokąd) we mnie dusza, poki dusza nie odbieży ciała; poki dusze stanie, dokąd (w sobie) duszę trzymam (a. czuję), poki Pan nie wyżenie duszy z ciała, aż do rozdzielenia dusze od ciała «do końca życia, poki żyje» [SXVI]
  25. przebywać, być gdzie duszą «myśleć, marzyć o czym» [SJPDor]
  26. przestarz. Brać co na swoją duszę «brać co na swoje sumienie» [SJPDor]
  27. przewracać [czyją] duszę «zmieniać czyje przekonania, odmieniać czyje myśli» [SXVI]
  28. robić, co dusza zapragnie «robić to, co się podoba» [SJPDor]
  29. rozdzierający duszę np. głos, smutek «głos, smutek itp. pełen bólu, rozpaczy, cierpienia, przerażający» [SJPDor]
  30. stać się duszą i ciałem «o czymś: urzeczywistnić się» [SJPDor]
  31. szukać duszy «czyhać na życie, vitae alicuius insidiari» [SStp]
  32. szukać duszy «czyhać na życie» [SStp]
  33. ślubić czyjąś duszę «zaprzysiąc kogoś» [SStp]
  34. tako mi dusza luba «przysięgam na duszę» [SStp]
  35. w formułach przysiąg: brać, przyjąć, wziąć ku duszy, na duszę «brać na sumienie» [SStp]
  36. widzieć kogo albo co oczami lub oczyma duszy «przedstawiać, wyobrażać sobie kogo albo co» [SJPDor]
  37. z dusze; z dusze rad to czyni, jestem z dusze twoj sługa [T]
  38. zabijać na duszy «wciągać w grzech» [SXVI]

Połączenia wyrazowe

  1. bratnia, siostrzana dusza «człowiek bliski komu pod jakimś względem» [SJPDor]
  2. ciało bez (a. krom) dusze [SXVI]
  3. człowiek małej duszy «człowiek niewielkiej wartości moralnej» [SJPDor]
  4. dusza anielskiej natury «aniołowie» [SXVI]
  5. dusza błogosławiona [SXVI]
  6. dusza chrześcijańska [SXVI]
  7. dusza człowiecza, (wiernego) człowieka [SXVI]
  8. dusza dobra [SXVI]
  9. dusza dobra, pobożna, poczciwa, szlachetna itp. «o człowieku dobrym, pobożnym, poczciwym, szlachetnym itp.» [SJPDor]
  10. dusza duszy «coś najdroższego, umiłowanego nade wszystko» [SJPDor]
  11. dusza kacerska [SXVI]
  12. dusza praw «najważniejszy składnik» [SXVI]
  13. dusza żywa, żywna «stworzenie, animal» [SStp]
  14. dusze cnotliwe [SXVI]
  15. dusze zmarłych «duchy» [Kn]
  16. grzeszna, grzechow pełna, grzesząca, w grzechach schodząca dusza [SXVI]
  17. miła dusza [SXVI]
  18. na dnie duszy «głęboko w psychice, w świadomości» [SJPDor]
  19. przestarz. Duszo moja «zwrot używany w stosunku do osoby ukochanej; kochanie» [SJPDor]
  20. w duszy «w myśli, skrycie» [SJPDor]
  21. w głębi duszy «skrycie, wewnętrznie; w istocie rzeczy, w rzeczywistości» [SJPDor]
  22. z duszy, z całej duszy, z duszy serca, całą duszą «z całych sił, bardzo, szczerze» [SJPDor]
  23. ze (w) wszej duszy, wszytką duszą «ze wszystkich sił» [SStp]

Przysłowia

  1. Co się ciáłu lubi, to záwżdy duszę gubi. [SXVI]
  2. Czyha, jak zły duch na dobrą duszę. [SW]
  3. Dobra dusza zje bez obrusa. [SW]
  4. Dobry przyjaciel, to wiem, ále lepsza Duszá. [SXVI]
  5. Duszę utopił w brzuchu. [SW]
  6. Harda dusza w ubogim ciele. [SW]
  7. Hulaj dusza bez kontusza, szukaj pana bez żupana. [SW]
  8. Jeśliżeć ná duszy bydło, nie pomożeć barskie mydło. [SW]
  9. Kiedy ciáło płoczesz wodą| Płocz cnotą duszę ubogą. [SXVI]
  10. Kiedy sie ciáło ná swą wolą uda| Już tám ná duszy rádość bárzo chuda. [SXVI]
  11. Kto się prędko zbogaci, duszą tego przypłaci. [SW]
  12. Lepszać jest garść z odpoczynienim, niż obie pełne ręce z pracą á trapienim dusze. [SXVI]
  13. Nie pomoże ciáłu wodá, jeśli ná duszy niezgodá. [SXVI]
  14. Nie wziąwszy na duszu, nie chodzić w kontuszu. [SW]
  15. Po weselu, jak po psiej duszy. «domownikom nic nie zostaje» [SW]
  16. Rada by dusza do raju, ale grzechy nie puszczają. «ktoś nie ma możności osiągnięcia tego, czego by chciał» [SW, SJPDor]
  17. Stoi, jak kat nad grzeszną duszą. [SW]
  18. Trudno wytrwáć o jednéj duszy człowiekowi. Bo jedná ma być w ciele, á druga w kálecie. Krom téj trudno, krom owéj źle żyć, jáko wiécie. [SXVI]
  19. U Polaka dusza na języku. «co w sercu, to na języku» [SW]
  20. U tchórza siedzi na ramieniu dusza. [SW]
  21. Wielka dusza w małym ciele. [SJPDor]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Izabela Stąpor, Zespół -