duch

rzeczownik, r.m.
psł. dekl. -o- tematowa→ pol. dekl. m.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *dʰou̯-s-
  3. od rdzenia pie.
    *dʰeu̯-s- [SEJPBo]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *dȗxъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    duch
  3. stczes.
    duch
  4. dłuż.
    duch
  5. głuż.
    duch
  6. ros.
    duch
  7. ukr.
    duch
  8. scs.
    duchъ
  9. bułg.
    duch
  10. mac.
    duch
  11. sch.
    dȕh
  12. słoweń.
    dúh
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    daũsas
  3. ang.
    deer
  4. hol.
    dier
  5. isl.
    dýr
  6. niem.
    Tier
  7. stwniem.
    tior
  8. goc.
    dius
  9. norw.
    dyr
  10. szwedz.
    djur

Ewolucja formalna

  1. pie. *dʰou̯-s-
  2. psł. *dȗxъ
  3. stpol. dux

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «oddech, tchnienie, spiritus, anhelitus» [SStp] SXVI: «tchnienie, dech, oddech, powietrze», SWil: «dech, tchnienie, powietrze», SW: «oddech, dech, tchnienie», SJPDor: «oddech, tchnienie, dech», USJP: arch. «oddech, tchnienie, dech; powietrze»
    • ‍ Wypuść duch twoj (emittes spiritum tuum), i stworzena będą, i obnowisz obliczej ziemie Fl 103, 31, sim. Puł. (po 1400 roku) [SStp]
    • ‍ Czemu nie ktorzy ludzie mają smrodliwy duch z ust pochodzący. GlabGad C7v 1535 [SXVI]
    • ‍ Wszyscy się z legowisk ruszają co duchu. 1861 [SWil]
    • ‍ Biegł tak szybko, że duchu zabrakło. 1900 [SW]
    • ‍ Panie! Przyjechałem, co koń miał ducha, z Wilna. Słow. Horszt. 392. 1949 [SJPDor]
    • ‍ Wciągnął wgłąb pół brzucha i do płuc wysłał z niego cały zapas ducha. A. Mickiewicz 2003 [USJP]
  2. «wiatr, ventus» [SStp] SXVI: «podmuch, wiatr, burza; flatus, pneuma, spiritus», SW: «powiew, podmuch»
    • ‍ I wspomionął, iż ciało są, duch idący a nie wracający sie Fl 77, 44, sim. Puł. (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ I stał się gwałtowny szum z nieba, jakoby gwałtownego ducha przychodzącego . RejPos 140v 1566 [SXVI]
    • ‍ Duch znaczy pierwotnie powietrze, którego oddychaniem żyjemy Kpcz. Gr. 3, p. 74 1780 [L]
    • ‍ Duchy wichrowe. 1900 [SW]
  3. «wyziewy, vapor» [SStp] L: «duch, para, wyziew, wyskok», SWil: «para, wyziew», SW: «wyziew, para»
    • ‍ Etiam si in eadem piscina aliquo tempore respiracio al. duch fuerit, ex tunc piscinam unum annum ultra tenere debet. AGZ XV 323 1494 [SStp]
    • ‍ Duch piecowy do suszenia lnu tak ma być umiarkowany, aby ciepła słonecznego nie przechodził. Przędz. 24 1788 [L]
    • ‍ Duch od pieca. 1861 [SWil]
    • ‍ Duch wszystek ciągnął się do wyższego sklepu. Torz. 1900 [SW]
  4. «psychiczna strona człowieka, dusza, duch, animus, anima, spiritus» [SStp] SXVI: «dusza ludzka, w większości wyznań chrześcijańskich pojmowana jako niematerialny, nieśmiertelny pierwiastek życia ludzkiego, istniejący niezależnie od ciał po śmierci człowieka», SWil: «umysł, wola, myśl; rozum i serce», SW: «dusza myśląca i czująca osobowo pojęta», SJPDor: «mysł, świadomość, myślenie, dusza», USJP: książk. «właściwości psychiczne, uczuciowe i intelektualne człowieka; świadomość, dusza»
    • ‍ W ręce twoji, Gospodnie, polecam duch moj Fl 30, 6, sim. Puł. (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ Albowiem nie tylko Ducha naszego Pan Bog chce, ale też i ciała naszego KrowObr 116 1560 [SXVI]
    • ‍ Nazajutrz ducha wypuścił Skarg. Dz. 830 1607 [L]
    • ‍ Widząc królowa Saba wszytkę mądrość Salomonowę, nie stawało jej więcej ducha. Wuj. 1900 [SW]
    • ‍ Muzyka stała się nałogiem, potrzebą, pokarmem ducha. Krasz. Czarna 101 1948 [SJPDor]
    • ‍ Spokój ducha. 2003 [USJP]
  5. «istota niematerialna, duch, spiritus» [SStp] SXVI: «istota niematerialna. bezcielesna, rozumna, dobra lub zła, stworzona przez Boga, od Niego zależna (stąd duch Boży), ingerująca w życie ludzkie», L: «rozumna istota bez ciała», SJPDor: «w filozofii idealistycznej: podstawowy pierwiastek niematerialny, początek wszechrzeczy, podporządkowujący sobie materię; według religijnych, mitologicznych i teozoficznych pojęć: byt osobowy niematerialny», SWil: «rozumna istota bez ciała», SW: «istota albo substancja niecielesna, niematerialna; pierwiastek ożywiający materię albo ciało nieosobowo pojęty», SJPDor: «w filozofii idealistycznej: podstawowy pierwiastek niematerialny, początek wszechrzeczy, podporządkowujący sobie materię; według religijnych, mitologicznych i teozoficznych pojęć: byt osobowy niematerialny», USJP: «w filozofii idealistycznej: podstawowy pierwiastek niematerialny, początek wszechrzeczy, podporządkowujący sobie materię», w innym znaczeniu: «według pojęć religijnych, mitologicznych i teozoficznych: byt osobowy niematerialny»
    • ‍ Co narodziło się jest z ciała, ciało jest, a co narodziło się jest z Ducha, duch jest EwZam 305 (przed 1500 rokiem) [SStp]
    • ‍ Pan Bóg według człowieczeństwa między inemi zwierzęty raczył się Barankowi przyrównać jako według ducha Gołębiowi FalZioł IV 2a 1534 [SXVI]
    • ‍ Duch jest istotą poznawającą i chcącą, wszystko przenikającą, żadnej wielkości, figury i części nie mająca Boh. Djab. 11 1772 [L]
    • ‍ Bóg duch jest, ciało nie jest, nie jest rzecz widoma, bo ducha własność jest być niewidzialnym. 1861 [SWil]
    • ‍ Ogromnie mi się podoba kosmogonia dawnych Indian. Wierzyli w dwa bliźniacze bóstwa : w (...) ducha dobra, słońca i światła oraz w (...) ducha zła, księżyca i ciemności. Fiedl. A. Kan. 109 1937 [SJPDor]
    • ‍ Duch zła, ciemności. 2003 [USJP]
  6. «siła boża, spiritus Dei, numen, divina potestas» [SStp] SXVI: «w Starym Testamencie - tchnienie Boże (fizycznie objawiające się łagodnym lub gwałtownym wiatrem) rozumiane jako sama obecność Boga, także moc Boża stwórcza lub dające specjalne uzdolnienia ludziom, szczególnie umiejętność prorokowania»
    • ‍ Nie odrzucaj mnie od lica twego i ducha świętego twego nie otejmuj ote mnie. Fl 50, 12, sim. Puł, KartŚwidz. (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ Pan Bog [...] pierwszego ucznia swego [Adama] tak duchem swym obdarzył, iż wszystki rzeczy mianował, które uźrzał SienLek 195 1564 [SXVI]
  7. «nastrój, stan psychiczny, natchnienie, animus, affectio animi, inspiratio» [SStp] SXVI: «cechy osobowości ludzkiej, umysł, nastrój, stan psychiczny, myśl, wola, serce zamierzenia; właściwości charakteru; siły psychiczne, animusz, odwaga, męstwo», L: «to co zagrzewa umysł», SWil: «to, co zagrzewa umysł, dobra myśl, odwaga», SW: «uczucie ożywiające kogoś, skłonność, dążność, usposobienie, temperament; dobra myśl, otucha, animusz, odwaga, śmiałość, męstwo», SJPDor: «temperament, skłonność, zamiłowanie, usposobienie; energia psychiczna, właściwości psychiczne człowieka; zapał, odwaga, męstwo», USJP: «temperament, skłonności, zamiłowanie, usposobienie; chęć, możność działania, zapał, odwaga, męstwo»
    • ‍ Przetoż wzbudził Pan przeciw Joramowi duch Filistyńskich BZ II Par 21, 16. 1455 [SStp]
    • ‍ Słowa, które ja wam mówię, duch są i żywot są. Bibl. Gd. Joan. 6, 63 1632 [L]
    • ‍ Wojsko jest pełne ducha. 1861 [SWil]
    • ‍ Mieć ducha handlarskiego. 1900 [SW]
    • ‍ Niespokojny duch [J.S.] Bacha wyraził się także i w tym, że nie mógł on nigdzie zagrzać miejsca. Iwasz. J. Bach 35 1951 [SJPDor]
    • ‍ Człowiek niespokojnego, pogodnego ducha. 2003 [USJP]
  8. «corruptum pro duha 'tęcza, arcus coeli'» [SStp]
    • ‍ Postawię ducha w niebieskich obłocech (arcum meum ponam in nubibus) a to będzie na znamię mego z wami ślubu na ziemi BZ Gen 9, 13. [SStp]
  9. «trzecia osoba Trójcy Świętej» [SStp]
    • ‍ Tegoć my sami sobą nie możemy dostępić, a to przez daru Ducha Świętego Gn 1b; sim. ib. 14b [SStp]
    • ‍ Bo dla tego Pan Bog ku zachowaniu kościoła swego duchem swem ś. pasterze postawić raczył, aby wodzmi byli owcom poruczonem nauką i dobremi przykłady DiarDop 107 [SXVI]
    • ‍ Bóg Ojciec jest duch, Syn Boży jest duch, anioły nazywamy duchami; lecz gdy mówiemy, wierzę w ducha świętego, ma się rozumieć trzecia osoby trójcy ś. Karnk. Kat. 63. et 764 1603 [L]
    • ‍ Wyjdzie na ambonę, przeżegna się szeroko: W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. Amen. A ludzie wnet z całej siły nosy wycierają, chrząkają, szurają, gotując się tak ku nabożnemu słuchaniu. Zar. Grusze 54 1948 [SJPDor]
  10. «anioł, angelus» [SStp] SXVI: «anioł»
    • ‍ Wszechmogący mocny Boże, jegoż boskim przejrzenim człowieczemu rodzajowi wirzchnich duchow pomocy [nam] usługują MW 127a. [SStp]
    • ‍ [...] pewien-em tego, że w pragnieniach Twoich anielskich naśladujesz duchów i czego widzieć nie możesz, będąc śmiertelności zasłoniona szatą, tego koniecznie widzieć pragniesz. [do Konstancji Wielopolskiej] HugLacPrag 22 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ [Bóg] też inszych wiele duchow stworzył, które Aniołami nazywamy CzechEp 259 1583 [SXVI]
  11. «szatan, spiritus immundus, daemonium, diabolus» [SStp] SXVI: «diabeł, czart, demon»
    • ‍ Gdyż się z naszym nieprzyjacielem, toć jest se złym duchem, ch<c>emy walczyć, tedy więc mamy z siebie odzienie zdrzucić, toć jest grzechy Gn 173a. [SStp]
    • ‍ Abowiem jako ten w Panu Krystusie mieszkać ma, abo w tym Pan Krystus ma mieć mieszkanie swoje, który duchem szatańskim ku wszelakim złościom bywa wiedzion RejPosWiecz 93v 1571 [SXVI]
    • ‍ Święty ten duchy gniewliwe i czarty wymiatał. Sk. Dz. 14 1607 [L]
    • ‍ Prowincjał przysłał tutaj ciebie, abyś wygnał nieczystego ducha z matki Joanny? Oprócz egzorcyzmów musisz ją przecie pouczyć i prowadzić, nauczyć się modlić... jakże to będziesz czynił? Iwasz. J. Mił. 124 1947 [SJPDor]
  12. «istota zasadnicza, treść, sens, charakter, istota rzeczy, sedno sprawy» [SXVI] SWil: «natura, własność»
    • ‍ Długoż takowe rzeczy będziesz mowił i duch rozmaitej mowy ust twoich [et spiritus multiplex sermouex oris tui] Leop Iob 8/2 1561 [SXVI]
    • ‍ Duch wszystkich diurnałów, esprit desiournaux Ld. 1807 [L]
    • ‍ Duch języka. 1861 [SWil]
    • ‍ Ile trudu, goryczy, wysiłku umysłowego i taktu trzeba włożyć, wdrażając ducha dyscypliny wojskowej w cywilów. Putr. Rzecz. 227 1947 [SJPDor]
    • ‍ Duch dyscypliny w wojsku. Duch narodowy w sztuce. 2003 [USJP]
  13. «życie» [L] SWil: «to co nas ożywia, życie»
    • ‍ Wpuszczę w te kości ducha, a będą żywe; i dam im ducha, a będą żyć 1 Leop. Ezech 37,6 1561 [L]
    • ‍ Zostawiono go bez ducha. 1861 [SWil]
  14. «żywy duch, żywa dusza, człowiek» [L] SW: «człowiek»
    • ‍ Niktże cię nie widział? A żywy duch. Teat. 20, b. 112 1775-1806 [L]
    • ‍ Przy tobie nie ma żywego ducha. 1900 [SW]
  15. «fantazja, opinia, urojenie» [L] SWil: «fantazja, opinia, urojenie», SW: «urojenie, mrzonka, fantazja»
    • ‍ Ani chce błędu poznać, ani prawdy słucha. Pełen o swym rozumie wysokiego ducha Nar. Dz. 3, 120 1778 [L]
    • ‍ Ani chce błędu poznać, ani prawdy słuchać, Pełen o swym rozumie wysokiego ducha. 1861 [SWil]
    • ‍ Nabiera fantastycznych duchów. L. 1900 [SW]
  16. «płyn, który się w nerwach znajduje i niemi porusza» [SWil]
    • ‍ Wino, te duchy ożywiające, które w sercu bytność swoją mają, oczerstwia. 1861 [SWil]
  17. «strach, upiór, mara» [SWil] SW: «dusza zmarłego, cień, strach, widmo, mara», SJPDor: «według mniemań ludowych i spirytystów: zjawa, widmo, upiór, istota bezcielesna», USJP: «istota bezcielesna, zjawa, widmo, upiór»
    • ‍ Bać się duchów. 1861 [SWil]
    • ‍ Bać się duchów. 1900 [SW]
    • ‍ Wywoływaliśmy duchy, talerzyk chodził jak szalony. Żukr. Zioła 174 1951 [SJPDor]
    • ‍ Chętnie słuchała historii o duchach. 2003 [USJP]

Zmiany semantyczne

  1. «oddech, wiatr, tchnienie, dech» [SStp]
  2. «psychiczna strona człowieka, dusza, zjawa» [SXVI]
  3. «istota niematerialna, osoba Trójcy Świętej» [USJP]

Związki frazeologiczne

  1. ani chuchu, ani duchu «nie czuć, że palono w piecu; ani śladu» [SJPDor]
  2. Bogu ducha winien «o człowieku: całkowicie niewinny pod jakimś względem» [SJPDor]
  3. Bogu ducha winien «niewinny albo naiwny» [SW]
  4. być chorym na duchu «być przygnębionym, strapionym» [SJPDor]
  5. być młodym na duchu «czuć się młodo» [SJPDor]
  6. być z kim jednego ducha «być z kim jednej myśli, zgadzać się z kim» [SJPDor]
  7. cichym duchem «cichaczem» [SGP]
  8. co duch, co duchu, duchem «prędko, szybko, natychmiast» [SGP]
  9. człowiek małego ducha «człowiek tchórzliwy, bojaźliwy» [USJP]
  10. człowiek wielkiego ducha «człowiek odważny, szlachetny» [USJP]
  11. czuj duch «czuwaj, uważaj» [SJPDor]
  12. dobry duch «osoba przynosząca szczęście, opiekuńcza» [USJP]
  13. Dodać komuś ducha. Nabrać ducha «pokrzepić, podtrzymać w kimś ducha» [USJP]
  14. duch niespokojny, buntowniczy, przedsiębiorczy «człowiek o niespokojnym, buntowniczym, przedsiębiorczym usposobieniu» [SJPDor]
  15. duch się sili «ktoś walczy ze śmiercią» [SXVI]
  16. ducha oddać, ducha wypuścić «umrzeć» [SGP]
  17. ducha wypuścić «umrzeć, skonać, umierać» [SXVI]
  18. ledwie się duch w kim, w czyim ciele kołacze «ktoś ledwie żyje, jest bardzo słaby, chory» [SJPDor]
  19. oddać Bogu ducha albo oddać ducha «umrzeć, skonać» [SJPDor]
  20. panu Bogu ducha oddać «umrzeć» [ESXVII-XVIII]
  21. paść, upaść bez ducha, leżeć bez ducha «paść, upaść bez ducha, leżeć nie dając oznak życia; umrzeć» [SJPDor]
  22. poddać ducha «'pary' w łaźni» [SEJPBr]
  23. podnieść, pokrzepić, podtrzymać w kim ducha a. podnieść, pokrzepić, podtrzymać kogo na duchu «pocieszyć kogo, pocieszyć, wzmocnić moralnie» [SJPDor]
  24. polecać Bogu ducha «polecać się, oddawać się opiece Boskiej» [SJPDor]
  25. póki czujesz władzę ducha swego; póki mym duchem władnąć dasz «póki żyję» [SXVI]
  26. póki duch(a) [w kim] (będzie, a. nieustannie, a. przebywa, a. zstawa) «póki ktoś żyje» [SXVI]
  27. przebywać gdzie duchem, rwać się duchem «przebywać, rwać się gdzieś myślą, wyobraźnią» [SJPDor]
  28. raźniej na duchu «czuć się pewniej» [SJPDor]
  29. robić coś jak duch «cicho, bezszelestnie» [SPsł]
  30. upadać, upaść na duchu «załamywać się psychicznie, popadać w przygnębienie, zwątpienie» [SJPDor]
  31. w duchu (czego a. jakimś) «w myśl czego, zgodnie z czym» [SJPDor]
  32. w duchu, w szczerości, w skrytości «w chwili szczerości, w myślach, pokornie, cicho» [SJPDor]
  33. w głębi ducha «w myśli, skrycie» [SJPDor]
  34. widzieć co oczami ducha «widzieć, przedstawić sobie w wyobraźni» [SJPDor]
  35. wszelki duch «wszelka istota» [SStp]
  36. wszelki duch a. wszelki duch Pana Boga chwali «okrzyk wyrażający zdumienie lub przerażenie» [SJPDor]
  37. wypić duszkiem «jednym tchem» [SEJPBr]
  38. wyzionąć ducha «umrzeć » [SPsł]
  39. zniknąć jak duch [USJP]
  40. żywego ducha (nie ma, nie było) «nie ma, nie było nikogo» [SJPDor]

Połączenia wyrazowe

  1. Chwała (Bogu) Ojcu i Synu i Duchu [SXVI]
  2. duch akwilinowy «wiatr północny» [SXVI]
  3. Duch boży, duch boski [ESXVII-XVIII]
  4. duch czasu albo epoki, przestarz. duch wieku «panujące w danym okresie czasu poglądy i tendencje w życiu społecznym, politycznym, kulturalnym itp. społeczeństwa» [SJPDor]
  5. duch człowieczy, ludzki, synow Adamowych [SXVI]
  6. duch niespokojny, buntowniczy, przedsiębiorczy itp. «wyrażenie skrótowe: człowiek o niespokojnym, buntowniczym, przedsiębiorczym usposobieniu» [SJPDor]
  7. Duch Święty [ESXVII-XVIII]
  8. popędliwy duch «epitet w odniesieniu do człowieka; pędziwiatr» [SXVI]
  9. w duchu «będący w natchnieniu» [SXVI]
  10. wedle, według ducha «zgodnie z Pismem świętym, z proroctwem» [SXVI]
  11. zły duch «zła, szkodząca ludziom istota, diabeł, szatan» [SGP]

Przysłowia

  1. Abowiem duch gdzie chce wieje. «kalka łac. biblijnego: Spiritus ubi vult spirat» [SXVI]
  2. Ani duchu, ani chuchu. «ani słowa nie powiedział, pary z ust nie wypuścił» [SW]
  3. Bij, a duchu słuchaj. [SW]
  4. Czyha, jak zły duch na dobrą duszę. [SW]
  5. Dał ci Pan Bóg dla brzucha, pamiętaj też o ducha. [SW]
  6. Do Świętego Ducha nie zdejmuj kożucha. «zima trwa do Zielonych Świątek» [SGPKar]
  7. Jak z matki duch, to z dzieci puch. «po śmierci matki dzieci rozlatują się po świecie» [SW]
  8. Świetcy[...] Jęli sie sámi kázáć, i Żóny wćwiczyli, więc teraz wszytcy każą, á żaden nie słucha, Spytajże skąd Apostół, Duch pry gdzie chce dmucha. [SXVI]
  9. W zdrowym ciele zdrowy duch. «dobra forma fizyczna poprawia kondycję psychiczną człowieka» [USJP]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Monika Jasek, Ewelina Kwapień