strach

rzeczownik, r.m.
psł. dekl. -o- tematowa→ pol. dekl. m.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *(s)trōg-so-
  3. od rdzenia pie.
    *(s)terg-/*(s)treg- [SEJPBo]
  4. od rdzenia pie.
    *(s)ter- [IEW]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *strachъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    strach
  3. dłuż.
    tšach
  4. głuż.
    trach
  5. połab.
    stroch
  6. słc.
    strach
  7. błr.
    strach
  8. ros.
    strach
  9. ros.
    strast'
  10. ukr.
    strach
  11. strus.
    strach'
  12. scs.
    strachъ
  13. bułg.
    strach
  14. mac.
    strav
  15. sch.
    strȃh
  16. słoweń.
    strȃh
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    strégti
  3. ang.
    stretch
  4. ang.
    straight
  5. hol.
    strak
  6. hol.
    strekken
  7. niem.
    strack
  8. niem.
    strecken
  9. łac.
    tergum

Ewolucja formalna

  1. pie. *(s)trōg-so-
  2. psł. *straxъ
  3. stpol. străx
  4. śrpol. strax

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «uczucie zagrożenia, stan niepokoju wywołany niebezpieczeństwem istniejącym lub spodziewanym, trwoga, przerażenie, bojaźń, timor, metus» [SStp] ESXVII-XVIII: «uczucie doznawane w sytuacji zagrożenia», L: «nagle napadająca bojaźń», SWil: «wielka bojaźń nagle napadająca, gdy niebezpieczeństwo jest przytomne (trwoga zaś powstaje za powzięciem wieści o niebezpieczeństwie), wzruszenie, którego doznajemy z powodu niebezpieczeństwa, przestrach, przerażenie», SW: «przestrach, bojaźń, trwoga, obawa, przerażenie», SJPDor: «stan niepokoju wywołany przez niebezpieczeństwo lub rzecz nieznaną, która się wydaje groźna, przez myśl o czymś grożącym; trwoga, lęk, przerażenie», USJP: «niepokój wywołany przez grożące niebezpieczeństwo lub przez rzecz nieznaną, która wydaje się groźna; trwoga, lęk, przerażenie, obawa, panika»
    • ‍ Tedy więc my wszytcy od silnego strachu umrzeć musiemy. Gn 175a. (około 1450 roku) [SStp]
    • ‍ Ale że przy skonániu nawiększa turbácyja ná człowieká przychodzi, dlatego wczás się uzbrájáć trzebá przeciwko stráchowi śmierci, i przeciwko pokusom czártowskim. StarKaz 588. 1649 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Strachu kogo nakarmić, nabawić. 1764 [T]
    • ‍ Słysząc srogi wyrok, ze strachu drętwiała. Teat. 46, 5. 1775-1806 [L]
    • ‍ Z Demborowa wszystko się rozbiegło gnane strachem panicznym. 1861 [SWil]
    • ‍ Strach ścisnął mu serce, jak rekrutowi idącemu na wojnę. Sewer Nafta I, 10. 1894 [SJPDor]
    • ‍ Nic nie pamiętam, czy skrzypnęła brama, czy też duch jaki pędził strachu dłonią, ale sądziłam, że mnie wiatry gonią. Słow. 1915 [SW]
    • ‍ Strach dławi kogoś za gardło, jeży komuś włosy, odbiera mowę, głos, ściska komuś serce, tamuje oddech, paraliżuje ruchy. 2003 [USJP]
  2. «straszydło na ptaki» [SWil] SW: «manekin postawiony w polu dla odstraszania ptaków», SJPDor: «kukła pozostawiona w ogrodzie, w polu dla odstraszenia ptaków, wyrządzających szkody (często w wyrażeniu: strach na wróble)», USJP: pot. «kukła w postaci rozpiętego na kijach starego ubrania i kapelusza, ustawiona w polu lub w ogrodzie, mająca odstraszać ptactwo wyrządzające szkody; strach na wróble»
    • ‍ Postawić stracha na polu, w konopiach, w ogrodzie. 1861 [SWil]
    • ‍ Boję się stracha. Strach na wróble. 1915 [SW]
    • ‍ Lepiejbyś się trochę ogarnął. Wyglądasz, jak strach na wróble. Twórcz. 7, s. 34. 1953 [SJPDor]
    • ‍ Wyglądać jak strach na wróble. 2003 [USJP]
  3. «strach, strachowisko, to co straszy; duszenie nocne, mara» [L] SW: «to, co straszy, straszydło, strachowisko, straszak, widmo tajemnicze, mara, duch pokutujący», SWil: «widmo, upiór, mara, zmora, nocnica, straszydło; to co straszy, strachowisko», SJPDor: «według mniemań ludowych: cień zmarłego; upiór, widziadło, duch, mara», USJP: etn. «według wierzeń ludowych: cień, duch zmarłego; upiór, widziadło, mara, zjawa»
    • ‍ Będą znaki i strachy z nieba wielkie. Sekl. Luc. 21 1551 [L]
    • ‍ Będą znaki i strachy z nieba wielkie. Sekl. 1915 [SW]
    • ‍ Małe dzieci strachów się boją i płaczą. Staff L. Poezje I, 12 1950 [SJPDor]
    • ‍ Wierzyć w strachy. 2003 [USJP]
  4. «zdolność wywoływania przerażenia, trwogi, metus iniciendi facultas» [SStp] ESXVII-XVIII: «niebezpieczeństwo; to, co budzi lęk»
    • ‍ Nie będziesz sie bać od strachu nocnego. Fl 90,5, sim. Puł. (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ Strachy jedne przewyższają siłę ludzką, iż się ich ustrzec nie może żaden: jako jest błyskawica, drżenie ziemie, powodź: te są rzeczy straszne, i boi się ich każdy człowiek rozumny. PetrSEt 237. 1618 [ESXVII-XVIII]
  5. «stan, położenie, wynikające z przestrachu, bojaźni» [SWil]
    • ‍ Przed moim panem nie powiem; bo i tak była skóra w strachu, a ja nie lubię guzów. Teat. 7c, 32. 1775-1806 [L]
    • ‍ Jak się o tém dowie, będzie grzbiet w strachu. 1861 [SWil]
    • ‍ Wtem zniknął upiór z innego świata. Lecz wyobraźnia strachem nabita jeszcze go widzi na ciemnej błoni. Syrok. 1915 [SW]
  6. «zamieszanie, hałas wywołane strachem, trepidatio metu effecta» [SStp]
    • ‍ Słyszę Afrados[k]ie... taki krzyk a taki brzęk, a mieszanie wszego miasta, jął pytać, czemu by taki strach (clamor ac strepitus) był w mieście. Rozm 93 (około 1500 roku) [SStp]

Zmiany semantyczne

  1. «zdolność wywoływania przerażenia, trwogi» [SStp]
  2. «niesamowite zdarzenia lub przywidzenia wywołujące lęk» [ESXVII-XVIII]
  3. «strachy nocne, nocnice, pokusy na jakim miejscu straszące» [L]
  1. «zdolność wywoływania przerażenia, trwogi» [SStp]
  2. «pogróżki, straszenie czymś» [ESXVII-XVIII]
  3. «strach, strachowisko, to co straszy» [L]
  4. «straszydło na ptaki» [SWil]
  1. «uczucie zagrożenia, stan niepokoju wywołany niebezpieczeństwem istniejącym lub spodziewanym, trwoga, przerażenie, bojaźń» [SStp]
  2. «zamieszanie, hałas wywołane strachem» [SStp]

Związki frazeologiczne

  1. (blady) strach padł na kogoś [USJP]
  2. (ktoś jest) strachem podszyty «(ktoś jest) lękliwy, tchórzliwy» [USJP]
  3. (ktoś) w strach «ktoś się przestraszył» [ESXVII-XVIII]
  4. aż strach, że aż strach [USJP]
  5. aże strach «bardzo, ogromnie, strasznie» [ESXVII-XVIII]
  6. dreszcz strachu chwyta, przenika kogoś [USJP]
  7. ledwie od strachu nie umierać, mrzeć od strachu, ze strachu umierać, od strachu napoły umierać «bardzo się bać» [ESXVII-XVIII]
  8. napędzić komuś strachu (pot. stracha) [USJP]
  9. nie znać strachu [USJP]
  10. od strachu włosy (komuś) wstają, od strachu włosy (na kimś) wstają «ktoś się boi» [ESXVII-XVIII]
  11. strach (komuś) w oczy poszedł «ktoś się przestraszył» [ESXVII-XVIII]
  12. strach (komuś) w oczy puścić, strach (komuś) w serce puścić, puścić przed sobą strach «przestraszyć kogoś» [ESXVII-XVIII]
  13. strach (komuś) zjeżył włosy na łbie «ktoś się przestraszył» [ESXVII-XVIII]
  14. strach chwyta (kogoś) za boki «ktoś się boi» [ESXVII-XVIII]
  15. strach na wróble [SW]
  16. strach ściska, chwyta kogoś za gardło, dławi, dusi w gardle [USJP]
  17. strach wielkooki, strach z wielkimi oczami «strach, który wyolbrzymia niebezpieczeństwo» [ESXVII-XVIII]
  18. strách wspomináć, pátrzyć grozá i mowić [Kn]
  19. strachy na Lachy «czcze pogróżki» [ESXVII-XVIII]
  20. strachy na Lachy «książk. próżno kogoś straszyć, ktoś nie da się nastraszyć» [USJP]
  21. w pół obumrzeć od strachu, od strachu napoły pomrzeć «bardzo się przestraszyć» [ESXVII-XVIII]
  22. wyglądać jak strach na wróble [SJPDor, USJP]
  23. z serca (komuś) wybijać strach «sprawiać, że ktoś się przestaje bać» [ESXVII-XVIII]
  24. z strachu omdlewać «bardzo się bać» [ESXVII-XVIII]
  25. ze strachu (komuś) włosy na głowie wstały «ktoś się przestraszył» [ESXVII-XVIII]

Połączenia wyrazowe

  1. (ktoś) blady, ledwie żywy, nieprzytomny, oszalały ze strachu [USJP]
  2. bać się strachów [USJP]
  3. brzydki aż strach, kochać aż strach «strasznie, okropnie, ogromnie» [SW]
  4. być (komuś) strachem [ESXVII-XVIII]
  5. być w strachu; być, żyć w ciągłym strachu [ESXVII-XVIII]
  6. dojmujący, gwałtowny, instynktowny, nerwowy, niepokonany, obezwładniający, paniczny, potworny, zabobonny, zwierzęcy strach [USJP]
  7. drżeć, dygotać, trząść się, zamierać, zdrętwieć, zemdleć, zesztywnieć, zgłupieć, zwariować ze strachu [USJP]
  8. mieć stracha «bać się»
  9. myśleć (o kimś, o czymś) ze strachem [USJP]
  10. nabawić (kogoś) strachem, nabawić (kogoś/się) strachu, nakarmić (kogoś) strachu [ESXVII-XVIII]
  11. nabrać się strachu, strachu się nabierać [ESXVII-XVIII]
  12. najeść się strachów, najeść się strachu, najadać się strachów [ESXVII-XVIII]
  13. napawać, napełniać, przejmować (kogoś) strachem [USJP]
  14. nie ma strachu «nie ma się czego obawiać, nie ma wątpliwości co do czego» [USJP]
  15. nogi się komuś uginają, serce bije, zęby szczękają, dzwonią ze strachu [USJP]
  16. objęty strachem, ogarniony strachem, przejęty strachem, ujęty strachem, zdjęty strachem [ESXVII-XVIII]
  17. ochłonąć ze strachu [USJP]
  18. od strachu (coś robić), pod strachem (coś robić) [ESXVII-XVIII]
  19. pada (na kogoś) strach, strach (kogoś) oblatuje, strach (kogoś) objął, strach (kogoś) ogarnął, strach (kogoś) przejął, strach (kogoś) opanował, strach (kogoś) obleciał, strach (kogoś) ujął [ESXVII-XVIII]
  20. pocić się ze strachu [USJP]
  21. poczuć strach [SJPDor]
  22. pod strachem «bojąc się, obawiając się, będąc w strachu, myśląc, że coś może grozić» [USJP]
  23. pokonać, przełamać, przezwyciężyć strach [USJP]
  24. portki się komuś trzęsą ze strachu [USJP]
  25. strach (boży) «lęk połączony z szacunkiem, pokorna cześć» [SStp]
  26. strach (kogoś) bierze, chwyta, ogarnia, przejmuje, przenika [USJP]
  27. strach (komuś) mnożyć, strachu (komuś) przydawać [ESXVII-XVIII]
  28. strach (komuś) przynieść, strach (komuś) uczynić, zadać (komuś) strach, strach (komuś) wzbudzać, [ESXVII-XVIII]
  29. strach blady [ESXVII-XVIII]
  30. strach dławi kogoś za gardło, jeży komuś włosy, odbiera mowę, głos, ściska komuś serce, tamuje oddech, paraliżuje ruchy [USJP]
  31. strach dziecinny [T]
  32. strach mię (strach mię jest) o niego [T]
  33. strach mię, stracham się «boję się» [Kn]
  34. strach o kogoś, o coś [USJP]
  35. strach przed kimś, przed czymś [USJP]
  36. strach szerzyć [USJP]
  37. strach we śnie, strachy nocne «duszenie nocne» [Kn]
  38. strachem przerażony, strachem strwożony [ESXVII-XVIII]
  39. strachu nabroić, strachu narobić [ESXVII-XVIII]
  40. strachy cierpieć [Kn]
  41. stráchy nocne, pokusy ná jákiém miéscu [Kn]
  42. stráchy prozne, zmyślone [Kn]
  43. straszydło dziecinne zmyślone [T]
  44. straszydło na ptaki widome, urobione dla straszenia [T]
  45. trzymać kogo strachem «władać, rządzić kim dzięki temu, że wzbudza się w nim strach» [SJPDor]
  46. umierać ze strachu, robić w portki, w majtki ze strachu «bardzo się bać» [USJP]
  47. wierzyć w strachy, powieści o strachach [SWil]

Przysłowia

  1. Strach ma wielkie oczy. «pod wpływem strachu wyolbrzymia się niebezpieczeństwo» [ESXVII-XVIII, L, SJPDor, SWil, USJP]
  2. Strách pod czás gorszy niż sámá rzécz. [ESXVII-XVIII]
  3. Strachy na Lachy. [SWil]
  4. U stráchá wielkie oczy. [ESXVII-XVIII]
  5. Wszytko się nágrodzić może, tylko strách nic. [ESXVII-XVIII]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autor: Małgorzata Parys