zły

przymiotnik, r.m.
psł. odm. złożona (zaimkowa)→ pol. odm. przymiotnikowa

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *ǵʰŭlo- [SEJPBo]
  3. od rdzenia pie.
    *ǵʰu̯el- [SEJPBo]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *zъlъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    zlý
  3. dłuż.
    zły
  4. głuż.
    zły
  5. słc.
    zlý
  6. ros.
    zloj
  7. ukr.
    zlyj
  8. scs.
    zъlъ
  9. bułg.
    zǎl
  10. mac.
    zol
  11. sch.
    zȁo
  12. słoweń.
    zə̏ł
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    atžūlùs
  3. lit.
    įžūlùs
  4. sans.
    hvárate
  5. sans.
    hváras-
  6. awest.
    zūrah-
  7. irań.
    zūr
  8. łac.
    fallō, fallere

Ewolucja formalna

  1. pie. *ǵʰŭlo-
  2. psł. *zъlъ(jь)
  3. stpol. złȳ
  4. śrpol. zły
  5. npol. zu̯y

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «niezgodny z zasadami moralnymi, religijnymi, społecznymi, parum congruens cum eis, quae ad mores, religionem, hominum societatem pertinent a. (o ludziach, de hominibus): postępujący niemoralnie, kłamliwie, oszukańczo, łamiący zasady moralne, etyczne, społeczne, niesprawiedliwy, nieuczciwy, malus iniquus, inhonestus, impius, b. (o abstraktach, ludzkim życiu, działaniu, postępkach, uczuciach, de rebus abstractis, hominum vita, rebus gestis, affectibus): niesłuszny, niesprawiedliwy, szkodliwy, niepożądany, malus, iniquus, pravus» [SStp] Kn: «niecnotliwy», L: «niedobry, niecnotliwy, niepoczciwy, złośliwy, bez sumnienia, bez cnoty, bezbożny», SWil: «niedobry, niecnotliwy, niepoczciwy, złośliwy, bez sumienia, bez cnoty», SW: «gorszący, niemoralny, niecnotliwy; niedobry, niegodziwy, niepoczciwy, złośliwy, przewrotny, nieprawy, nieuczciwy, okrutny, nielitościwy, złośliwy, przykry, zjadliwy», SJPDor: «ujemny pod względem moralnym; wrogo usposobiony do ludzi, usiłujący szkodzić, szkodzący innym; będący objawem takich cech; szkodliwy; nieetyczny», USJP: «naganny pod względem moralnym; nieetyczny; niechętny ludziom, wrogo się do nich odnoszący; nieżyczliwy, niesympatyczny»
    • ‍ A przez toć tuta wypisuje imiona krolewska..., przez to iżci w ten to czas bylić są krolewie źli Gn 11a (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ Zły przecię za złego nie chce być miany ale za dobrego. 1764 [T]
    • ‍ Złych nazywamy tych, którzy chociaż świętości używają, i wiarę wyznają też jaką i dobrzy, lecz życiem i obyczajem od nich się różnią. Kuczb. Kat. 182 1789 [L]
    • ‍ Kto sobie zły, nikomu nie będzie dobry. 1861 [SWil]
    • ‍ Ty z nieba pomoc mnie ześlesz a groźby złych ludzi w śmiech obrócisz. Kochan. 1927 [SW]
    • ‍ Choć to możny pan, ale zły i przewrotny człowiek. Sienk. Wołod. I, 29 1949-1951 [SJPDor]
    • ‍ Złe zamiary, instynkty, skłonności. 2003 [USJP]
  2. «małej wartości, niskiej jakości, lichy, nędzny, malus, vilis, humilis» [SStp] L: «lichy, nie taki, jaki być powinien, lada co, ladajaki, zepsuty, nienależyty, skażony, zarażony», SWil: «lichy, nie taki jak być powinien, ladaco, ladajaki, zepsuty, nienależyty, skażony, zarażony», SW: «nienależyty, niezdatny, nieudolny, lichy, kiepski, lada jaki, marny, mizerny; zepsuty, uszkodzony; podarty, zdyzelowany, zniszczony, niewłaściwy», SJPDor: «mający małą wartość; będący niskiej jakości», USJP: «niskiej jakości, niskiego gatunku, niestarannie wykonany, nieodpowiedni pod względem jakości»
    • ‍ Bo dziewica Maryja aż pieluszek dobrych... ne imiała, a togodla ji we złe chustki ogar<nęła>. Kśw cr 32 (około 1350 roku) [SStp]
    • ‍ Drzewo złe owocu dać dobrego nie może. Wiśń. 229 1814 [L]
    • ‍ Złemu rzemieślnikowi każde naczynie złe. 1861 [SWil]
    • ‍ Nie pomoże szkapie złocista uzda, ani złemu mieczowi nowe pochwy, przecię zawżdy złe złym być musi. Rej. 1927 [SW]
    • ‍ Znalazł się w złych warunkach mieszkaniowych. Rudniań. Idea 90 1950 [SJPDor]
    • ‍ Zły towar. 2003 [USJP]
  3. «niewłaściwy, malus, iniquus, non rectus» [SStp] SJPDor: «nie ten, o który chodzi; niewłaściwy», USJP: «niestosowny, nieodpowiedni, niewłaściwy z punktu widzenia czyichś potrzeb lub oczekiwań; spowodowany błędem lub nietrafnym wyborem»
    • ‍ Ustawiamy, aby przed naszą oblicznością... sądząc, aby nie mogł (sc. sędzia) być ze złego sądu (de malo iudicio) naganion. Sul 55 (około 1450 roku) [SStp]
    • ‍ Konduktor skontrolował bilety i łagodnie upomniał żołnierzy, że jadą w złym kierunku. Szew. Kleszcze 11. 1953 [SJPDor]
    • ‍ Mieć złe maniery. 2003 [USJP]
  4. «niepomyślny, przynoszący nieszczęście, stratę, malus, adversus, infestus» [SStp] L: «nieszczęśliwy, nieszczęsny, nie dobrze wróżący», SWil: «nieszczęśliwy, nieszczęsny, źle wróżący», SW: «nieszczęsny, nieszczęśliwy, fatalny, niepomyślny, krytyczny, złowrogi, złowieszczy, groźny», SJPDor: «zapowiadający, przynoszący coś niepomyślnego; nieszczęśliwy, niepomyślny», USJP: «zapowiadający, przenoszący coś niepomyślnego; nieszczęśliwy, niepomyślny, smutny, przygnębiający»
    • ‍ We zły dzień (in die mala, Fl i Puł, 48, 5: w dzień zły) wywoli ji gospodzin. Fl 40, 1 (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ Ach, jakże w zły czas dyabeł mię skusił. Teat. 15, 36 1775-1806 [L]
    • ‍ W zły dzień z Paryża wyjechał 1861 [SWil]
    • ‍ Wiatry bywają tumanami zwane, lecz kiedy się młyńcem kręcą, nazywa je lud złym wiatrem. Pol. 1927 [SW]
    • ‍ W złą godzinę wymówił jakoś te słowa, bo w tydzień, panie, i żona, i czternaścioro dzieci mu wymarły [wymarło]. Krasz. Int. 234 1950 [SJPDor]
    • ‍ Zła nowina, wiadomość. 2003 [USJP]
  5. «(o zwierzętach, de animalibus) dziki, groźny, malus, ferus» [SStp]
    • ‍ Tegodla kiedy najdzie (sc. wąż mały) człowieka śpiąc na puszczy, natychmiast skoczy na jego oblicze, aby ji (leg. ji 'go') zbudził ze snu, by jego iny zły wąż jadowity nie ukąsił. Rozm 602 (około 1450 roku) [SStp]
    • ‍ Z złego ptaka, złe potomstwo. Żarn. Post. 3, 777 1597 [L]
  6. «nisko urodzony, nisko oceniany w hierarchii społecznej, czy nieprawowity, humili loco natus vel illegitimus (?)» [SStp]
    • ‍ Jako rzek<ł> Mikołaj Komorski, aby brat nasz Bartosz Tarnowski był ze *złej macierze, to my świadczymy, iż jest z dobrej macierz<e>. Pyzdr nr 1037 1432 [SStp]
  7. «zły na kogo, złoszczący się, gniewający się, gniewny, pełen nań złości» [L] L: «złoszczący się, gniewający się, gniewny, pełen nań złości», SWil: «złoszczący się, gniewający, gniewny», SW: «gniewny, zagniewany, rozgniewany, sierdzisty, rozzłoszczony, nadąsany, kwaśny, markotny, zirytowany», SJPDor: «gniewny, rozgniewany, rozzłoszczony; łatwo wpadający w gniew; będący wyrazem, objawem czyjejś złości, czyjegoś gniewu», USJP: «o usposobieniu, nastroju: gniewny, ponury; także: będący wyrazem, objawem czyjegoś gniewu, irytacji, oburzenia, zdenerwowania»
    • ‍ Zły ná mie ojciéc, pan [...] 1643 [Kn]
    • ‍ Zły na mnie. 1764 [T]
    • ‍ Coż to Wać Pan pani mojej zrobiłeś, że tak zła jak bies jaki. Teat. 55. b, 36 1775-1806 [L]
    • ‍ Zły na ciebie. 1861 [SWil]
    • ‍ Zła na syna matka. Troc. 1927 [SW]
    • ‍ Powrócił do roboty. Zły był jak sto diabłów. Pytl. Listy 126 1952 [SJPDor]
    • ‍ Wyładować na kimś swój zły humor. 2003 [USJP]
  8. «niedobry, niepochlebny, niekorzystny, krzywdzący» [SW] SJPDor: «zawierający ujemną ocenę; będący ujemną oceną», USJP: «wyrażający czyjąś negatywną opinię; ujemny, niepochlebny, dezaprobujący»
    • ‍ Mieć o kim złe wyobrażenie. 1927 [SW]
    • ‍ Oddano nam cenzury. Okropnie mam złe stopnie! Żer. Dzien. I, 87 1953-1956 [SJPDor]
    • ‍ Zła opinia, sława. 2003 [USJP]
  9. «(o zwierzynie) chudy» [SWil]
    • ‍ Zły skotak. 1861 [SWil]
  10. «niekorzystny, szkodliwy, ujemny, niedobry, zgubny, niepożądany» [SW]
    • ‍ Złe strony zimy. 1927 [SW]
  11. «nie wywiązujący się należycie ze swych obowiązków, źle coś wykonujący» [SJPDor] USJP: «źle wykonujący swoje obowiązki; niekompetentny, niesumienny, niesolidny, nieudolny»
    • ‍ Pękosławski zły poseł, ale dobry żołnierz. Kras. Podstoli 285 1829 [SJPDor]
    • ‍ Zły pracownik, urzędnik. 2003 [USJP]
  12. «o organizmie lub jego części: źle funkcjonujący, niesprawny, osłabiony» [USJP]
    • ‍ Zły stan zdrowia. 2003 [USJP]
  13. «niekorzystny pod względem materialnym; źle płatny, nieopłacalny, nieprzynoszący zysków» [USJP]
    • ‍ Podpisać zły kontrakt z dostawcami. 2003 [USJP]

Zmiany semantyczne

  1. «niezgodny z zasadami moralnymi, religijnymi, społecznymi» [SStp]
  2. «o organizmie lub jego części: źle funkcjonujący, niesprawny, osłabiony» [USJP]

Związki frazeologiczne

  1. brać za złe, mieć za złe [SW]
  2. być na złej drodze «a) prowadzić niemoralne życie, demoralizować się; b) z fałszywych przesłanek wyciągać niewłaściwe wnioski» [SJPDor]
  3. być w złej formie «nie wykazywać dostatecznej sprawności fizycznej lub odporności psychicznej» [SJPDor]
  4. być złej myśli «przewidywać, że coś przybierze niekorzystny obrót» [SJPDor]
  5. coś rzuca złe światło na kogo, na co «coś świadczy niekorzystnie o kim, o czym» [SJPDor]
  6. dla kogoś, na kogoś przyszła (daw. wybiła) zła godzina «nadeszła dla kogoś pora niepowodzeń, nieszczęść» [SJPDor]
  7. dom złych obyczajów «daw. dom publiczny»
  8. dzieci złego łoża «tj. nieprawego» [SWil]
  9. kobieta złego prowadzenia (daw. kobieta złego życia) «kobieta uprawiająca nierząd» [SJPDor]
  10. mieć co komu za złe «negatywnie oceniać czyjś postępek, czyjąś postawę» [SJPDor]
  11. mieć o kim złe wyobrażenie [SW]
  12. mieć złą markę «mieć niekorzystną opinię» [SJPDor]
  13. na domiar złego «w dodatku do wymienionych już kłopotów, trosk, nieszczęść» [SJPDor]
  14. obym był złym prorokiem «oby się nie sprawdziły moje przewidywania» [SJPDor]
  15. patrzeć na kogo, co złym okiem «być niechętnym, nieżyczliwym komu, czemu» [SJPDor]
  16. przedstawiać (daw. wystawiać) kogo, co w złym świetle «wyrażać się o kim, o czym niepochlebnie, opowiadać o kim, o czym coś ujemnego» [SJPDor]
  17. robić dobrą minę do złej gry «udawać zadowolenie, dobre samopoczucie w trudnej, przykrej sytuacji» [SJPDor]
  18. siła złego na jednego «za dużo nieszczęść, kłopotów, trudów na jedną osobę» [SJPDor]
  19. wymówić, powiedzieć co w złą chwilę, w złą godzinę «powiedzeniem czego rzekomo spowodować niepomyślny obrót jakiej sprawy» [SJPDor]
  20. zejść, sprowadzić kogo na złą drogę «zdemoralizować się, zdemoralizować kogo» [SJPDor]
  21. zła wola, zła wiara; działanie w złej wierze «nieuczciwość zamierzeń, złe intencje, robienie czegoś społecznie szkodliwego z pełną świadomością niewłaściwości działania» [SJPDor]
  22. złe nie śpi «należy się zawsze liczyć z możliwością kłopotów, nieszczęścia» [SJPDor]
  23. zły jak pies, jak djabeł, jak chrzan / zła jak suka, jak jędza [SW]
  24. znać kogo jak zły szeląg, jak zły grosz «znać kogo bardzo dobrze, zwłaszcza jego cechy ujemne» [SJPDor]
  25. zrobić sobie co złego «targnąć się na siebie» [SW]

Połączenia wyrazowe

  1. dyjabeł zły [SStp]
  2. w zły czas «w niedogodny, w nieprzyzwoity, nie w porę» [SWil]
  3. zła bieda [SWil]
  4. zła droga [SW]
  5. zła opinia [SW]
  6. zła potrawa «niedobra, niesmaczna» [SW]
  7. zła wróżba [SW]
  8. złe imię [SW]
  9. złe języki «o osobach rozsiewających o kim, o czym uwłaczające wiadomości, oszczerstwa; obmowa, plotki» [SJPDor]
  10. złe oko «oko mające jakoby zdolność rzucania uroków» [SJPDor]
  11. złe oko «zazdrośne, zawistne» [SWil]
  12. złe powietrze «niezdrowe, zabójcze, nieczyste» [SW]
  13. złe słowo «słowa sprawiające komuś przykrość, obelżywe zwrócenie się do kogoś» [SJPDor]
  14. złe towarzystwo «towarzystwo niewłaściwe, demoralizujące» [SJPDor]
  15. zły anioł [SStp]
  16. zły duch [SStp]
  17. zły duch, v. złe licho «nieprzyjaciel duszy, czart» [SWil]
  18. zły dzień, rok; złe czasy «dzień, rok itp., w którym kogoś spotkało niepowodzenie, w którym się komuś nie wiedzie; czasy ciężkie, pełne niepowodzeń, nieszczęść» [SJPDor]
  19. zły gospodarz [SW]
  20. zły gust [SW]
  21. zły humor «zdenerwowanie, smutny nastrój» [SJPDor]
  22. zły pies «pies rzucający się na ludzi» [SJPDor]
  23. zły słuch, wzrok «słuch, wzrok osłabiony, przytępiony» [SJPDor]
  24. zły uczynek «przestępstwo, facinus malum, crimen» [SStp]
  25. zły wpływ [SW]
  26. zły wrog [SStp]
  27. zły wybór, interes «niekorzystny» [SW]
  28. zły żywot «w niedokładnym tłumaczeniu tekstu łacińskiego 'nierząd, adulterium, stuprum» [SStp]

Przysłowia

  1. Złego diabli nie wezmą. [SJPDor]
  2. Dobrocią złego pokonasz. [SW]
  3. Kto sobie zły, nikomu nie będzie dobry. [SWil]
  4. Nie ma (tego) złego, co by na dobre nie wyszło. [SJPDor]
  5. Nie ma złej drogi do swojej niebogi. [SJPDor]
  6. Rychlej zły dobrego zepsuje, niźli dobry złego naprawi. [SW]
  7. Ze złym źle znaleźć, źle zgubić. [SW]
  8. Złej tanecznicy zawadza rąbek u spódnicy. [SJPDor]
  9. Zły to ptak, co swoje (własne) gniazdo kala. [SJPDor]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Joanna Kowalska, Zespół -