cierpieć

czasownik
psł. kon. IV -i- tematowa→ pol. kon. III -'ę, -'isz//-ysz

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *(s)tr̥p-
  3. od rdzenia pie.
    *(s)terp- [SEJPBo]
  4. od rdzenia pie.
    *(s)ter- [SEJPBo]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *tŕ̥pěti
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    trpět
  3. ros.
    terpét’
  4. scs.
    trъpěti
  1. Polskie formy gwarowe
  2. pol.gw.
    ciérzpieć, cirpić [SGP]
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    tir̃pti
  3. łot.
    tìrpt
  4. łac.
    torpēre

Ewolucja formalna

  1. pie. *(s)tr̥p-
  2. psł. *tŕ̥pěti
  3. stpol. ćirp̍eć, ćerp̍eć ][ ćirp̍ić, ćiř'p̍eć
  4. śrpol. ćerp̍éć][ ćérp̍eć, ćirp̍eć, [ćeřp̍eć]
  5. śrpol. ćerp̍éć, ćerp̍eć

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «doznawać cierpienia, bólu, przykrości fizycznej albo psychicznej, pati, dolere, vexari, ferre affici » [SStp] SXVI: «doznawać, przeżywać dolegliwości fizyczne i psychiczne; odczuwać ból; zostać umęczonym», ESXVII-XVIII: «odczuwać ból», L: «cierpieć, ponosić przykrość, uczucie mieć przykre», SWil: «ponosić przykrość, przykrego co czuć», SW: «uczuwać ból fizyczny albo moralny, boleć», SJPDor: «odczuwać, przeżywać ból fizyczny lub moralny; boleć na czym lub z powodu czego; chorować», USJP: «odczuwać, przeżywać, znosić ból fizyczny lub moralny; boleć nad czymś lub z powodu czegoś; odczuwać, znosić jakąś dolegliwość; chorować»
    • ‍ Jenże cirpiał jest (passus est, Puł: cirpiał) za zbawienie nasze. Fl Ath 36 (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ To za nas ucierpiał, cośmy cierpieć mieli. Rej. Pst. Bp. 3 1571 [L]
    • ‍ Skromnie cierp, czego minąć nie możesz. BierEz Lv 1578 [SXVI]
    • ‍ Z naszych też kto legł kto co otrzymał to musiał cierpieć. PasPam 94 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Cierpieć ból. 1861 [SWil]
    • ‍ Nie potrzeba cierpiącym tłumaczyć co boli. Kras. 1900 [SW]
    • ‍ Krew lała się po to, by życie było lepsze. Świat cierpiał i tak za wiele. Kurek. Płom. 61 1950 [SJPDor]
    • ‍ Cierpieć z powodu rany na nodze. 2003 [USJP]
  2. «znosić cierpliwie, wytrzymywać, tolerare» [SStp] SXVI: «tolerować, dopuszczać; znosić cierpliwie, wytrwale; z przeczeniem niekiedy: nie lubić, sprzeciwiać się», ESXVII-XVIII: «znosić cierpliwie», L: «cierpieć, znosić cierpliwie, unosić», SWil: «znosić cierpliwie, przenosić», SW: «doznawać czego, doświadczać, znosić; czekać cierpliwie, godzić się z losem», SJPDor: «znosić wytrwale, cierpliwie, tolerować», USJP: «znosić kogoś lub coś cierpliwie; tolerować»
    • ‍ Bo by mie był poklął nieprzyjaciel moj, cirzpiałbych był owszem (sustinuissem utique, Puł: cirpiałbych był). Fl 54, 12 (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ Ták długoby cierpiał pokiby tylko sam przez się tych ustaw omieszkawał. Mącz 98c 1564 [SXVI]
    • ‍ Ja widze że mi przez tego pijaka cały dzień kurzycie pod nos a ja cierpiałem. PasPam 229 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Najlepsza sprawa cierpieć, czego zwrócić i poprawić nie można. Pilch. Sen. list. 3, 379 1782 [L]
    • ‍ Pan Bóg długo cierpi, a czeka. 1861 [SWil]
    • ‍ Onym nie szkodźmy, bo szkód samibyśmy nie radzi cierpieli. Schot. 1900 [SW]
    • ‍ W Delegacji spoglądano na Majewskiego z ukosa i cierpiano go tylko dla wpływów, jakie w kołach młodzieży posiadał. Sokoł. A. Stycz. 98 1958 [SJPDor]
    • ‍ Jak możesz cierpieć w domu takiego człowieka? 2003 [USJP]
  3. «wybaczać, pobłażać, darować, godzić się, pozwalać» [SXVI] L: «pobłażać, płazem puszczać, dopuszczać», SWil: «pobłażać, płazem puszczać», SW: «umysłem spokojnym co przyjmować, pobłażliwie na co patrzeć, pobłażać, dozwalać, godzić się z kim albo czym»
    • ‍ Służebnika też miał rozpustnego, á barzo spornego ktoremu wżdy wiele cirpiał. BielŻyw 48 1535 [SXVI]
    • ‍ Takiej śmiałości panowie nikomu by z dworu swego nie cierpieli. Kosz. Lor. 1558 [L]
    • ‍ Takiej śmiałości panowie nikomu by z dworu swego nie cierpieli. 1861 [SWil]
    • ‍ Dokądże cierpieć mam temu złośliwemu zgromadzeniu? 1900 [SW]
  4. «cierpieć prawo = poddać się sądowi» [SStp]
    • ‍ Piotrasius ręczył za swego brata Piotrowi i Jakubowi, iż miał cirpi<e>ć prawo prze<d> tym sędzim. Leksz II nr 2343 1399 [SStp]
  5. «być karanym, ponosić karę, puniri, poena affici» [SStp]
    • ‍ Si invenient domini, aby ktora wina była in meis hominibus, tedy gotowem ją cirpieć. TymSąd 165 1414 [SStp]
  6. «wyczekiwać, tęsknić, desiderare, expectare» [SStp] SWil: «czekać komu, cierpliwości z nim używać»
    • ‍ Ty jeś Bog, zbawiciel moj, a ciebie cirzpiał jeśm (te sustinui) wszystek dzień. Fl 24, 5, sim. Puł. (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ O rodzie niewierny! dokądże cierpię wam? 1861 [SWil]
  7. «w odniesieniu do podmiotu nieżywotnego: dopuszczać; po przeczeniu: wykluczać pewną możliwość (zwykle z istoty swej sprzeczną z naturą podmiotu), nie podlegać» [SXVI] SWil: «dopuszczać, dozwalać»
    • ‍ To jest, żem niekiedy nie słowo słowem przekłádał, wszakże tylko tám, gdzieby ináczej rzecz nászá nie cirpiáłá. BudNT przedm 1574 [SXVI]
    • ‍ Rzecz nie cierpi zwłoki. 1861 [SWil]
  8. «ponosić stratę, szkodę, być poszkodowanym, być narażonym na szwank; tracić» [SJPDor] USJP: «ponosić stratę, szkodę, być poszkodowanym, narażonym na szwank; tracić»
    • ‍ Rolnik życzy sobie zwyżki cen zboża, na czym cierpi rzemieślnik, który je spożywa. Rudniań. Idea 66 1950 [SJPDor]
    • ‍ Był niezorganizowany, więc cierpiały na tym jego interesy. 2003 [USJP]

Zmiany semantyczne

  1. «doznawać bólu, cierpienia, przykrości fizycznej lub psychicznej» [SStp]
  2. «wybaczać, pobłażać, darować, godzić się, pozwalać» [SW]

Związki frazeologiczne

  1. cierpieć ból, głód, męki, zimno itp. «doznawać bólu itp., odczuwać, znosić głód, męki, zimno itp.» [SJPDor]
  2. cierpieć chłód i głód «być narażonym na niewygody, niedostatek» [USJP]
  3. cierpieć męki Tantala «męczyć się wskutek niemożności osiągnięcia czegoś bliskiego, pożądanego, lecz niedostępnego» [USJP]
  4. sprawa niecierpiąca zwłoki «coś, co wymaga natychmiastowego załatwienia» [USJP]

Połączenia wyrazowe

  1. cierpieć coś do kogoś, z kwalifikatorem przestarz. «mieć do kogoś urazę, pretensję, odczuwać do niego niechęć» [USJP]
  2. cierpieć na brak czego «odczuwać brak, być narażonym na brak czego» [SJPDor]
  3. cierpieć na brak czegoś «odczuwać brak czegoś, nie mieć czegoś potrzebnego» [USJP]
  4. głod, od głodu cierpieć [SXVI, ESJPBa]
  5. gwałt cierpieć [SXVI]
  6. krzywdę, krzywdy cierpieć [SXVI]

Przysłowia

  1. Cierp ciało, kiedy ci się chciało. «za każdą przyjemność trzeba zapłacić» [USJP]
  2. Cierpieć z drugiemi lżej. [SW]
  3. Lżej ból cierpiemy spolny z drugiemi. [ESXVII-XVIII]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Mateusz Derecki, Zespół -