śmierć

rzeczownik, r.ż.
psł. dekl. -i- tematowa→ pol. dekl. ż.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *sŭ- [SEJPBo]
  3. pie.
    *mr̥tĭ- [SEJPBo]
  4. od rdzenia pie.
    *mer- [IEW]
  5. pie. (laryng.)
    *h₁su- [EDSIL]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *sъmŕ̥tь
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    smrt
  3. dłuż.
    smjerś
  4. kasz.
    smierc
  5. głuż.
    smjerć
  6. słc.
    smrť
  7. błr.
    smjerc'
  8. ros.
    smert'
  9. ukr.
    smert'
  10. scs.
    sъmrъtь
  11. bułg.
    smǎrt
  12. mac.
    smrt
  13. sch.
    smȑt
  14. słoweń.
    smȓt
  1. Polskie formy gwarowe
  2. pol.gw.
    śmierzć, śmirć [SGPKar]
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    mirtìs
  3. łot.
    mir̃te / mir̂te / mìrte
  4. sans.
    mr̥tí
  5. awest.
    mərətay-
  6. niem.
    Mord
  7. franc.
    mort
  8. łac.
    mors, mortis
  9. hiszp.
    muerte
  10. rum.
    moarte
  11. wł.
    morte

Ewolucja formalna

  1. pie. *sŭ-, *mr̥tĭ-
  2. psł. *sъ-mŕ̥tь
  3. stpol. śm̍irć, śm̍erć || [śmiř'ć, śmeř'ć]
  4. śrpol. śm̍érć, śm̍erć
  5. npol. śm̍erć

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «skończenie, utrata życia, zgon, wyjątkowo pozbawienie kogoś życia, mors» [SStp] ESXVII-XVIII: «koniec życia, umieranie»; L: «koniec życia, zgon, umarcie»; SWil: «koniec życia, zgon, u-marcie, rozstanie się duszy z ciałem, przejście z czasu do wieczności»; SW: «skończenie życia, umarcie, skon, zgon, zejście (ze świata)»; SJPDor: «zjawisko nieodwracalnego ustania wszystkich czynnosci życiowych organizmu, zwłaszcza przemiany materii: utrata, pozbawienie życia, zgon», USJP: «ostateczny koniec życia człowieka lub zwierzęcia; med. nieodwracalne ustanie wszystkich czynności ustroju oraz procesów przemiany materii we wszystkich jego komórkach»
    • ‍ Śmierć i teże męka świętego Piotra jest ci się ona była męce miłego Krysta przyrownała. Gn 178a (około 1400) [SStp]
    • ‍ Nic nie jest pewniejszego nad śmierć, a nic niepewniejszego nad czas jéj. Rej. Post. M m m 2. 1571 [L]
    • ‍ Śmierć abo zgubá wieczna. 1643 [Kn]
    • ‍ Lepsza podobno Śmierć być nie może nad tę ktora kogo przy niewinności potka za cnotę i miłość Ojczyzny. PasPam 137. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Wiecznotrwały ten na ziemi, Kto swą śmiercią życie plemi. 1861 [SWil]
    • ‍ Życie mu się stało ciężarem, śmierć wybawieniem. Kaczk. Olbracht. III, 441. 1889 [SJPDor]
    • ‍ Śmierć rychła te przerwała nadzieje. Troc. 1915 [SW]
    • ‍ Na krótko przed śmiercią pogodził się z bratem. 2003 [USJP]
  2. «śmierć uosobiona, mors personificata» [SStp] SWil: «uosobienie zgonu, w mniemaniu, że duch opuszcza ciało w skutek zadania ciosu od niewidzialnéj istoty, którą malują zwykle w postaci kościotrupa ze skrzydłami i kosą»; SW: «śmierć uosobiona», SJPDor: «ludowa personifikacja tego zjawiska pod postacią ludzkiego szkieletu z kosą», USJP: sz. «w sztuce: personifikacja śmierci - kresu życia człowieka - pod postacią szkieletu ludzkiego z kosą»
    • ‍ O mors, o śmierci, ero, będę, mors tua, morsus tuus ero, inferne. RRp XXIV 83 1420 [SStp]
    • ‍ Śmierć kosowładna królowa. 1861 [SWil]
    • ‍ Śmierci nieubłagana, czarna grobów pani, wiem, żeśmy twym wyrokom od Boga poddani. Nar. 1915 [SW]
    • ‍ Coraz więcej na cmentarzu mogił, a śmierć ciągle kosi. Słow. Sen 249 1949 [SJPDor]
  3. «mór, zaraza, pestis» [SStp]
    • ‍ Dana jest jemu moc na czterzy części świata zamordować ‹mieczem›, głodem a śmiercią, a robakiem ziemskim (interficere gladio, fame et morte, et bestiis terrae Ap 6, 8) Rozm 831 (około 1500) [SStp]
  4. «plur. śmierci: sposób śmierci, gatunki umierania» [L] SWil: «sposób przecięcia życia, gatunek zgonu»
    • ‍ Powstała na chrześcijany wielka burza, iż je zabijano, topiono, spychano, i rozmaitemi śmierciami gubiono. Sk. Dz. 905 1607 [L]
    • ‍ Żydzi mordowali proroki, i rzadki u nich swą śmiercią umarł; t. j. naturalną. 1861 [SWil]
  5. «fig. koniec» [SWil] SJPDor: przen. «cios śmiertelny; niepożądany koniec, kres czego», USJP: przen. «ostateczny koniec czegoś»
    • ‍ Niesmak, przesyt, moralna nicość, to śmierć ducha. Marc. Ideały 74 1848 [SJPDor]
    • ‍ Aż zadały półkowe orężników władze Śmierć domowym rozruchom i obcéj przewadze. 1861 [SWil]
    • ‍ Śmierć wielkich systemów filozoficznych. 2003 [USJP]
  6. «stan w którym umiera ktoś, co się tyczy sumienia» [SWil]
    • ‍ On umarł świętą śmiercią. 1861 [SWil]
  7. « fig. wielka boleść» [SWil]
    • ‍ O! ja cierpię tysiąc śmierci 1861 [SWil]
  8. «fig. zgryzota, zmartwienie» [SWil]
    • ‍ Ten syn wyrodny śmierć jéj sprawia (v. zadaje). 1861 [SWil]
  9. «fig. zniszczenie» [SWil]
    • ‍ Monopol jest śmiercią przemysłu. 1861 [SWil]
  10. «stpol. stan zmarłego, martwota» [SW]
    • ‍ Bóg Pana Jezusa trzeciego dnia z śmierci zbudził, i P. Jezus z śmierci wstał (=z martwych). 1915 [SW]
  11. «fig. wielka trudność» [SWil]
    • ‍ Jest to śmierć sądzić tego człowieka. 1861 [SWil]

Zmiany semantyczne

  1. «skończenie, utrata życia, zgon, wyjątkowo pozbawienie kogoś życia» [SStp]
  2. «mór, zaraza» [SStp]
  1. «mór, zaraza» [SStp]
  2. fig. «wielka boleść» [SWil]
  1. «skończenie, utrata życia, zgon, wyjątkowo pozbawienie kogoś życia» [SStp]
  2. fig. «zniszczenie» [SWil]

Związki frazeologiczne

  1. (aż) do śmierci «przez całe dalsze życie, zawsze; po grób, do grobowej deski» [USJP]
  2. biała śmierć «śniegi i lody, grożące śmiercią» [SW]
  3. blady jak śmierć (angielska); zblednąć jak śmierć «bardzo blady, mizerny; bardzo zblednąć» [SJPDor]
  4. być ku śmierci «sprowadzać śmierć, mortem affere» [SStp]
  5. być między życiem a śmiercią; walczyć, zmagać się ze śmiercią «być w ciężkim stanie choroby grożącym śmiercią» [SJPDor]
  6. ginąć jakąś śmiercią «umrzeć w jakiś sposób» [ESXVII-XVIII]
  7. na śmierć przygotować «w katolicyzmie: opatrzyć sakramentami» [ESXVII-XVIII]
  8. niemoc na śmierć «być śmiertelnie chorym, mortifere aegrotare» [SStp]
  9. obozy śmierci «blok w hitlerowskim obozie koncentracyjnym» [SW]
  10. pan życia i śmierci «ktoś mający nad kim nieograniczoną władzę» [SJPDor]
  11. pieczołowanie, radę mieć o śmierci «naradzać się, obmyślać sposób czyjegoś uśmiercenia» [SStp]
  12. poginąć jakąś śmiercią «umrzeć w jakiś sposób» [ESXVII-XVIII]
  13. przyjaźń, przymierze na śmierć i życie; druhowie, przyjaciele na śmierć i życie «trwała, wypróbowana przyjaźń; osoby związane taką przyjaźnią» [SJPDor]
  14. szukać śmierci «narażać życie w walce» [ESXVII-XVIII]
  15. śmierć podjąć «umrzeć» [ESXVII-XVIII]
  16. topać k śmierci «być w niebezpieczeństwie śmierci, in periculo mortis versari» [SStp]
  17. tracić kogoś ćwiertowaną śmiercią «na podstawie wyroku zabić kogoś przez poćwiartowanie» [ESXVII-XVIII]
  18. władza życia i śmierci «prawo pozbawienia kogoś życia» [SJPDor]
  19. wyglądać jak śmierć na chorągwi «wyglądać bardzo blado, mizernie» [USJP]
  20. zginąć jakąś śmiercią «umrzeć w jakiś sposób» [ESXVII-XVIII]

Połączenia wyrazowe

  1. bezpotomna śmierć «śmierć człowieka niepozostawiającego potomstwa» [USJP]
  2. być skazanym na śmierć [SStp]
  3. ciemność śmierci «pogaństwo, paganitas» [SStp]
  4. dekret śmierci «skazanie na zabicie» [ESXVII-XVIII]
  5. gotować się na śmierć [SW]
  6. iść na śmierć [SStp]
  7. jako na śmierć «jakby się miało wkrótce umrzeć» [ESXVII-XVIII]
  8. lekka śmierć «śmierć bezbolesna» [SW]
  9. majestat, powaga śmierci [USJP]
  10. na śmierć zginąć «zostać zabitym» [ESXVII-XVIII]
  11. nagła śmierć «śmierć następująca szybko, nieoczekiwanie, nie wskutek długotrwałej choroby» [SJPDor]
  12. nie swoja śmierć «śmierć spowodowana czynnikami działającymi z zewnątrz organizmu, np. wskutek zabójstwa, wypadku» [SJPDor]
  13. ponieść śmierć [SStp]
  14. proch śmierci «pozostałość z pośmiertnego rozkładu ciała, reliquiae corporis mortui» [SStp]
  15. rana śmierci «rana śmiertelna, vulnus mortiferum» [SStp]
  16. skazywać kogoś na śmierć [SStp]
  17. śmierć głodowa (daw. głodna) «śmierć wskutek zagłodzenia» [SJPDor]
  18. śmierć gwałtowna [SStp]
  19. śmierć naturalna [SStp]
  20. śmierć naturalna, swoja, własna «śmierć spowodowana schorzeniami narządów ciała lub wyczerpaniem się sił żywotnych na skutek starości» [SJPDor]
  21. śmierć przez przybicie do krzyża [SStp]
  22. śmierć przypadkowa [SStp]
  23. śmierć udusi [SStp]
  24. uniknąć śmierci [USJP]
  25. uratować, wybawić kogoś od śmierci [USJP]
  26. zadać śmierć [SStp]

Przysłowia

  1. Człecze pamiętaj, że śmierć goni, wieczność czeka. [SW, T]
  2. Człowiek codzień śmierci bliżej. [SW, T]
  3. Dziédzicowi płáczącemu śmierci dobrodziéjá bogátego, nié wierz. [ESXVII-XVIII]
  4. Komu się umrzeć nie chce, żadna mu się śmierć nie spodoba. [L]
  5. Kto dobrze broi, śmierci się nie boi. [ESXVII-XVIII]
  6. Kto się chce mieć dobrze ná dzień, niech sobie gęś zárznie, kto ná tydzień, niech wieprzá zákole, kto ná miesiąc, niech wołu zábije, kto ná cáły rok, niech żonę pojmie, á kto do śmierci, niech księdzem zostánie. [ESXVII-XVIII]
  7. Kto w dziesiąci leciech, nie będzie nadobny, we dwudziestu gładki, we trzydziestu duży, we czterdziestu mądry, w piąciudziesiąt bogáty, w sześciudziesiąt nabożny, tedy już do śmierci tákim nie będzie. [ESXVII-XVIII]
  8. Na śmierć nie ma lekarstwa. [SWil]
  9. Raz kozie śmierć. «wyrażenie używane jako zachęta do podjęcia jakiegoś ryzyka, do narażenia się na niebiezpieczeństwo» [SJPDor]
  10. Starość nie radość, śmierć nie wesele. [SJPDor]
  11. Śmierci szukać i wzywać nie trzeba, sama przyjdzie. [L]
  12. Śmierci szukać nie trzeba, sama przyjdzie. [SW]
  13. Śmierci uchodzi káżdy ják możé. Żywotá co żywo broni. [ESXVII-XVIII]
  14. Śmierć co lepsze bierze, śmierć złego nie chce. [L, SWil]
  15. Śmierć i najprędszego dogoni. [L, SWil]
  16. Śmierć i żona od Boga przeznaczona. [SW, SJPDor]
  17. Śmierć koniec wszystkiego. [SW, L]
  18. Śmierć nie brakuje, nie przebiera, nie folguje, w zęby nie patrzy. [SW]
  19. Śmierć nieubłagana, nieuchronna, wszędzie najdzie. [SW]
  20. Śmierć wszystkim pospolita. [SW]
  21. Śmierć wszystko równa. [SW, L]
  22. Śmierć za pasem, śmierć wszędzie na człeka dybie. [L]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Joanna Stachurska, Ewelina Kwapień