powiedzieć

czasownik
psł. kon. III -jo-//-je- tematowa→ pol. kon. IV -am, -asz

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *uoid- [EDSIL]
  3. od rdzenia pie.
    *u̯ei̯d- [LIV2]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *pověděti
  3. od psł.
    *věděti
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    povědět
  3. czes.
    povídat
  4. dłuż.
    powěźeś
  5. ros.
    povédat'
  6. scs.
    pověděti
  7. scs.
    povědati
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. stprus.
    waist
  3. stind.
    véda
  4. niem.
    weiß
  5. goc.
    wait
  6. grec.
    oída
  7. łac.
    vīdī

Ewolucja formalna

  1. pie. *u̯oi̯d-
  2. psł. po-věděti
  3. stpol. pŏv̍ĕʒ̍ĕć
  4. śrpol. pov̍eʒ̍eć || pov̍eʒ̍éć
  5. npol. pov̍eʒ̍éć, pov̍eʒ̍eć

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «posłużyć się słowami dla zakomunikowania myśli i przeżyć, wypowiedzieć, verbis cogitata referre, narrare, aliquid locui» [SStp] SXVI: «przedstawić słownie jakąś treść», ESXVII-XVIII: «rzec, oznajmić; donieść, opowiedzieć, zrelacjonować», L: «rozpowiadać co komu, ustnie opisywać jak co etc., opowiadać», SWil: «mówić, wypowiadać co, dawać zrozumieć słuchającemu; opowiadać, głosić», SW: «rzec, odezwać się, dać się słyszeć, przemówić, wyrzec, wymówić, wyrazić się; wypowiedzieć, wygłosić, przedstawić słownie», SJPDor: «wyrazić co słowami, w mowie; mówiąc oznajmić co komu», USJP: «wyrazić coś słowami, w mowie, mówić oznajmić coś komuś; wypowiedzieć jakiś tekst, zwykle na głos»
    • ‍ Radość jej wielką powiedział. RXXV 211 1453 [SStp]
    • ‍ Sługá kiedy to usłyszał, Zenie Ksántowej powiedział BierEz C4v 1578 [SXVI]
    • ‍ Mnie nie godziło się powiedzieć, żem przyjechał z asygnacją. Nie godziło się powiedzieć, kim jestem. PasPam 181v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Przychodzę, dzień dobry powiedzieć W Panu. Teat. 29, 62 1775-1806 [L]
    • ‍ Ani słowa nie powiedziałem. 1861 [SWil]
    • ‍ Poszła, pilnie patrząc po polach i powiadając w głos jakie słowo modlitwy, przypomniane znagła. Reym. 1908 [SW]
    • ‍ Niech pan powie: czy jest coś na świecie, dla czego warto by strzelać do innych? Brand. K. Troja 55 1949 [SJPDor]
    • ‍ Chodzi mi o to, aby język giętki powiedział wszystko, co pomyśli głowa. J. Słowacki 2003 [USJP]
  2. «wypowiedzieć, wygłosić, obwieścić, opowiedzieć, wyjawić» [SStp] ESXVII-XVIII: «wyznać, wyjawić», L: «powiedzieć co komu, mówić mu», SWil: «donosić, uwiadamiać», SW: «oznajmić, zwiastować, donieść, zakomunikować; wyjawić, wyznać», SJPDor: «podać co do wiadomości; ogłosić, oznajmić, wyjaśnić», USJP: «urz. podać coś do wiadomości, poinformować»
    • ‍ Kiedym się wymawiał powiedziawszy już szczerze gdzie jadę i z jakiej okazyjej odstąpiłem związku tym bardziej prosić począł. PasPam 123v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Bodajeś mniej o Karynie wiedział, I ja mniej pytał, i ty mniej powiedział. Past. Fid. 295 1727 [L]
    • ‍ Powiedziałem ci w ostatnim liście, że... 1861 [SWil]
    • ‍ Ten sam sąd w jednej sprawie raz powie czarno, drugi raz powie biało, jak mu wypadnie. Rzew. H. Pam. 292 1900 [SJPDor]
    • ‍ Powiedziałem mu, co mi się zdało być prawdziwego. Leop. 1908 [SW]
    • ‍ Powiedziano w kodeksie pracy, że każdemu przysługuje prawo do urlopu. 2003 [USJP]
  3. «osądzić, przyznać» [ESXVII-XVIII] SW: «przyznać, osądzić»
    • ‍ A Rzucił że też Marsa? Obłatawszy zdrowie Nie. Ale idzie dalej. Niech to kożdy powie. PasPam. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Bo powiedz tylko sam, czy to było potrzebne? 1908 [SW]
  4. «obwiniać, winę składać na kogo» [L] SWil: «obwiniać, winę składać na kogo»
    • ‍ Złodziej na złodzieja nie powie. Rys. Ad. 81 1640 [L]
    • ‍ Żaden nie wyda, nie przyzna się, na siebie nie powie. 1861 [SWil]
  5. «odpowiedzieć (w nawiązaniu do pytania lub czasownika "pytać" i jego pochodnych oraz innych wyrazów bliskich mu znaczeniowo)» [SXVI]
    • ‍ Ale oć mie słusznego spytasz tedyć powiem. RejWiz 85 1560 [SXVI]
  6. «zarzucać» [SWil]
    • ‍ Nie ma co powiedzieć, jest to bardzo dobrze. 1861 [SWil]
  7. «wypowiedzieć wojnę» [SXVI]
    • ‍ A gdy Cellius walki prágnął, powiedział mu ją Tullus przez posły. BielKron 101v 1564 [SXVI]
  8. «utrzymywać» [SWil]
    • ‍ Powiadali, że byli przezeń wysłani. 1861 [SWil]
  9. «pisać, opisywać» [SWil]
    • ‍ Liwjusz powiada, że... 1861 [SWil]
  10. «dyktować» [L] SWil: «dyktować»
    • ‍ Powiadać na raz trzem piszącym. 1861 [SWil]
  11. «nazwać, określić kogoś jakoś, zwrócić się do kogoś w jakiejś formie» [USJP]
    • ‍ Powiedziała do niego "misiu". 2003 [USJP]
  12. «przen. wyrazić coś nie słowami, zaświadczyć o czymś» [USJP]
    • ‍ Ślady powiedziały o kryjówce zbiega. 2003 [USJP]

Zmiany semantyczne

  1. «posłużyć się słowami dla zakomunikowania myśli i przeżyć, wypowiedzieć» [SStp]
  2. «osądzić» [ESXVII-XVIII]
  1. «posłużyć się słowami dla zakomunikowania myśli i przeżyć, wypowiedzieć» [SStp]
  2. «wygłosić, obwieścić, opowiedzieć, wyjawić» [SStp]

Związki frazeologiczne

  1. co ludzie powiedzą? co świat powie? «jak to wygląda, jak tak można?» [SJPDor]
  2. co powiesz, powiedz sam itp. «jakie jest twoje zdanie; jak uważasz, chyba przyznasz mi rację; wyobraź sobie» [SJPDor]
  3. jak się powiedziało a, to trzeba powiedzieć b «być konsekwentnym w swoim postępowaniu» [USJP]
  4. można (mogę) powiedzieć, powiedziałbym; nie można (nie mogę powiedzieć «zwroty wtrącone dla podkreślenia wypowiedzi; można stwierdzić, nie można czemuś zaprzeczyć» [SJPDor]
  5. nad wszelkie powiedzenie «daw. nad wszelki wyraz» [SJPDor]
  6. nie dość, mało powiedzieć, to za mało powiedziane «takie określenie jest za słabe, nie wystarczy powiedzieć, że...» [SJPDor]
  7. nie powiedzieć (jeszcze) ostatniego słowa «nie ustawać w dążeniu do celu, o artyście, który zamierza stworzyć coś bardziej znaczącego niż tworzył dotychczas, trzymać w zanadrzu jakieś dzieło, jakąś artystyczną wypowiedź» [SJPDor]
  8. nie powiedzieć komu złego słowa (skrótowo: słowa) «nie robić komuś wymówek, wyrzutów; nie mieć komuś nic do zarzucenia» [SJPDor]
  9. powiadać kogo co «stpol. opowiadać o kim, o czym, opowiadać co, głosić, rozgłaszać; sławić, opiewać kogo, co» [SW]
  10. powiadać komu do ucha «ratować pamięć czyję poszeptem, poszeptać» [L]
  11. powiedział, co wiedział «powiedział, na co go było stać» [SJPDor]
  12. powiedzieć coś bez ogródek «wprost, szczerze, prosto w oczy, nie przejmując się, że sprawi komuś przykrość» [SJPDor]
  13. powiedzieć coś na kogoś «postawić komuś zarzut» [SStp]
  14. powiedzieć komu do słuchu «ostro do kogoś przemówić» [SJPDor]
  15. powiedzieć komu dobre słowo «odezwać się do kogo serdecznie; okazać komu życzliwość» [SJPDor]
  16. powiedzieć komu kilka słów prawdy, powiedzieć co komu w oczy, w żywe oczy, powiedzieć prawdę w oczy «skrytykować otwarcie, bez ogródek» [SJPDor]
  17. powiedzieć komu słowa prawdy «wytrzeć komu kapitułę» [SW]
  18. powiedzieć na kogo «wydać kogo, winę nań składać, obwiniać go» [SW, L, SWil]
  19. powiedzieć się do inszego domu «podać się za kogoś innego» [ESXVII-XVIII]
  20. powiedzieć sobie «obiecać sobie, przyrzec sobie, postanowić sobie, dać sobie słowo» [SW]
  21. powiedzieć sobie (w duchu) «a) pomyśleć, uświadomić co sobie», b) «obiecać sobie co (w myśli), postanowić» [SJPDor]
  22. powiedzieć sobie sakramentalne "tak" «zawrzeć związek małżeński» [SJPDor]
  23. powiedzieć w dwóch słowach «powiedzieć otwarcie, szczerze, bez ogródek» [SJPDor]
  24. powiedzieć w złą godzinę «wywołać nieszczęście, skusić los mówiąc co złego» [SJPDor]
  25. śmiech, wstyd powiedzieć itp. «zwroty wtrącone, gdy mowa o czymś godnym śmiechu, wywołującym wstyd» [SJPDor]
  26. że tak powiem «zwrot wtrącony» [SJPDor]

Połączenia wyrazowe

  1. krotko powiem «niepochybnie powiem, z pewnością» [SXVI]
  2. łatwo powiedzieć «zwrot wtrącony, wyrażający stosunek mówiącego do danego tematu» [USJP]
  3. nawiasem powiedziawszy «powiedziawszy przy okazji, mimochodem» [SJPDor]
  4. no, nie powiem «nie zaryzykuję stwierdzenia» [USJP]
  5. powiedzieć coś na kogoś «postawić komuś zarzut» [USJP]
  6. powiedzieć mowę, kazanie «wygłosić mowę, kazanie» [SJPDor]
  7. powiedzieć nieprawdę «skłamać» [SW]
  8. powiedzieć swoje «powiedzieć to, co się miało do powiedzenia» [SJPDor]
  9. powiedzieć wiersz, powiedzieć co wierszem «zadeklamować» [SJPDor]
  10. powiem słowy «przytoczę czyjeś słowa» [SXVI]
  11. prawdę powiedziawszy «jeśli mam być szczerym...» [SJPDor]
  12. serce, przeczucie itp. powiedziało «ktoś coś przeczuł» [SJPDor]
  13. wstyd powiedzieć «lepiej czegoś nie mówić» [SXVI]
  14. za mało powiedziane «określenie jest zbyt łagodne» [USJP]

Przysłowia

  1. Co powiesz w sekrecie, to wiedzą w całym powiecie. [USJP]
  2. Łaska Boża, dobre zdrowie, co lepszego niech kto powie. [ESXVII-XVIII]
  3. Nie powiadaj, mówi, nikomu, a sam powiada każdemu. [SW, L]
  4. Nie powiem nikomu, co mówił. «(nic nie zrozumiałem, nic nie pamiętam, byłem na Niemieckim kazaniu).» [L]
  5. Nie wszystko powiadaj, co wiesz. [SW, L]
  6. Powiedz prawdę. «(nie daj się męczyć)» [SW, L]
  7. Powiedziały jaskółki, że niedobre są spółki. [SJPDor]
  8. Powiem ci prawdę. «(przyznam ci się, nie zatajęć nic).» [SW, L]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Wioletta Grochowicz, Zespół -