powiedzieć
czasownikpsł. kon. III -jo-//-je- tematowa→ pol. kon. IV -am, -asz
Etymologia
- Język prasłowiański
- psł.
*pověděti
- od psł.
*věděti
- Języki słowiańskie
- czes.
povědět
- czes.
povídat
- dłuż.
powěźeś
- ros.
povédat'
- scs.
pověděti
- scs.
povědati
- Inne języki indoeuropejskie
- stprus.
waist
- stind.
véda
- niem.
weiß
- goc.
wait
- grec.
oída
- łac.
vīdī
Ewolucja formalna
- pie. *u̯oi̯d-
- psł. po-věděti
- stpol. pŏv̍ĕʒ̍ĕć
- śrpol. pov̍eʒ̍eć || pov̍eʒ̍éć
- npol. pov̍eʒ̍éć, pov̍eʒ̍eć
Znaczenia i przykłady użycia
-
«posłużyć się słowami dla zakomunikowania myśli i przeżyć, wypowiedzieć, verbis cogitata referre, narrare, aliquid locui»
[SStp] SXVI: «przedstawić słownie jakąś treść», ESXVII-XVIII: «rzec, oznajmić; donieść, opowiedzieć, zrelacjonować», L: «rozpowiadać co komu, ustnie opisywać jak co etc., opowiadać», SWil: «mówić, wypowiadać co, dawać zrozumieć słuchającemu; opowiadać, głosić», SW: «rzec, odezwać się, dać się słyszeć, przemówić, wyrzec, wymówić, wyrazić się; wypowiedzieć, wygłosić, przedstawić słownie», SJPDor: «wyrazić co słowami, w mowie; mówiąc oznajmić co komu», USJP: «wyrazić coś słowami, w mowie, mówić oznajmić coś komuś; wypowiedzieć jakiś tekst, zwykle na głos»
- Radość jej wielką powiedział. RXXV 211 1453 [SStp]
- Sługá kiedy to usłyszał, Zenie Ksántowej powiedział BierEz C4v 1578 [SXVI]
- Mnie nie godziło się powiedzieć, żem przyjechał z asygnacją. Nie godziło się powiedzieć, kim jestem. PasPam 181v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
- Przychodzę, dzień dobry powiedzieć W Panu. Teat. 29, 62 1775-1806 [L]
- Ani słowa nie powiedziałem. 1861 [SWil]
- Poszła, pilnie patrząc po polach i powiadając w głos jakie słowo modlitwy, przypomniane znagła. Reym. 1908 [SW]
- Niech pan powie: czy jest coś na świecie, dla czego warto by strzelać do innych? Brand. K. Troja 55 1949 [SJPDor]
- Chodzi mi o to, aby język giętki powiedział wszystko, co pomyśli głowa. J. Słowacki 2003 [USJP]
-
«wypowiedzieć, wygłosić, obwieścić, opowiedzieć, wyjawić»
[SStp] ESXVII-XVIII: «wyznać, wyjawić», L: «powiedzieć co komu, mówić mu», SWil: «donosić, uwiadamiać», SW: «oznajmić, zwiastować, donieść, zakomunikować; wyjawić, wyznać», SJPDor: «podać co do wiadomości; ogłosić, oznajmić, wyjaśnić», USJP: «urz. podać coś do wiadomości, poinformować»
- Kiedym się wymawiał powiedziawszy już szczerze gdzie jadę i z jakiej okazyjej odstąpiłem związku tym bardziej prosić począł. PasPam 123v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
- Bodajeś mniej o Karynie wiedział, I ja mniej pytał, i ty mniej powiedział. Past. Fid. 295 1727 [L]
- Powiedziałem ci w ostatnim liście, że... 1861 [SWil]
- Ten sam sąd w jednej sprawie raz powie czarno, drugi raz powie biało, jak mu wypadnie. Rzew. H. Pam. 292 1900 [SJPDor]
- Powiedziałem mu, co mi się zdało być prawdziwego. Leop. 1908 [SW]
- Powiedziano w kodeksie pracy, że każdemu przysługuje prawo do urlopu. 2003 [USJP]
-
«osądzić, przyznać»
[ESXVII-XVIII] SW: «przyznać, osądzić»
- A Rzucił że też Marsa? Obłatawszy zdrowie Nie. Ale idzie dalej. Niech to kożdy powie. PasPam. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
- Bo powiedz tylko sam, czy to było potrzebne? 1908 [SW]
- «obwiniać, winę składać na kogo» [L] SWil: «obwiniać, winę składać na kogo»
-
«odpowiedzieć (w nawiązaniu do pytania lub czasownika "pytać" i jego pochodnych oraz innych wyrazów bliskich mu znaczeniowo)»
[SXVI]
- Ale oć mie słusznego spytasz tedyć powiem. RejWiz 85 1560 [SXVI]
-
«zarzucać»
[SWil]
- Nie ma co powiedzieć, jest to bardzo dobrze. 1861 [SWil]
-
«wypowiedzieć wojnę»
[SXVI]
- A gdy Cellius walki prágnął, powiedział mu ją Tullus przez posły. BielKron 101v 1564 [SXVI]
-
«utrzymywać»
[SWil]
- Powiadali, że byli przezeń wysłani. 1861 [SWil]
-
«pisać, opisywać»
[SWil]
- Liwjusz powiada, że... 1861 [SWil]
-
«dyktować»
[L] SWil: «dyktować»
- Powiadać na raz trzem piszącym. 1861 [SWil]
-
«nazwać, określić kogoś jakoś, zwrócić się do kogoś w jakiejś formie»
[USJP]
- Powiedziała do niego "misiu". 2003 [USJP]
-
«przen. wyrazić coś nie słowami, zaświadczyć o czymś»
[USJP]
- Ślady powiedziały o kryjówce zbiega. 2003 [USJP]
Zmiany semantyczne
- «posłużyć się słowami dla zakomunikowania myśli i przeżyć, wypowiedzieć» [SStp]
- «osądzić» [ESXVII-XVIII]
- «posłużyć się słowami dla zakomunikowania myśli i przeżyć, wypowiedzieć» [SStp]
- «wygłosić, obwieścić, opowiedzieć, wyjawić» [SStp]
Związki frazeologiczne
- co ludzie powiedzą? co świat powie? «jak to wygląda, jak tak można?» [SJPDor]
- co powiesz, powiedz sam itp. «jakie jest twoje zdanie; jak uważasz, chyba przyznasz mi rację; wyobraź sobie» [SJPDor]
- jak się powiedziało a, to trzeba powiedzieć b «być konsekwentnym w swoim postępowaniu» [USJP]
- można (mogę) powiedzieć, powiedziałbym; nie można (nie mogę powiedzieć «zwroty wtrącone dla podkreślenia wypowiedzi; można stwierdzić, nie można czemuś zaprzeczyć» [SJPDor]
- nad wszelkie powiedzenie «daw. nad wszelki wyraz» [SJPDor]
- nie dość, mało powiedzieć, to za mało powiedziane «takie określenie jest za słabe, nie wystarczy powiedzieć, że...» [SJPDor]
- nie powiedzieć (jeszcze) ostatniego słowa «nie ustawać w dążeniu do celu, o artyście, który zamierza stworzyć coś bardziej znaczącego niż tworzył dotychczas, trzymać w zanadrzu jakieś dzieło, jakąś artystyczną wypowiedź» [SJPDor]
- nie powiedzieć komu złego słowa (skrótowo: słowa) «nie robić komuś wymówek, wyrzutów; nie mieć komuś nic do zarzucenia» [SJPDor]
- powiadać kogo co «stpol. opowiadać o kim, o czym, opowiadać co, głosić, rozgłaszać; sławić, opiewać kogo, co» [SW]
- powiadać komu do ucha «ratować pamięć czyję poszeptem, poszeptać» [L]
- powiedział, co wiedział «powiedział, na co go było stać» [SJPDor]
- powiedzieć coś bez ogródek «wprost, szczerze, prosto w oczy, nie przejmując się, że sprawi komuś przykrość» [SJPDor]
- powiedzieć coś na kogoś «postawić komuś zarzut» [SStp]
- powiedzieć komu do słuchu «ostro do kogoś przemówić» [SJPDor]
- powiedzieć komu dobre słowo «odezwać się do kogo serdecznie; okazać komu życzliwość» [SJPDor]
- powiedzieć komu kilka słów prawdy, powiedzieć co komu w oczy, w żywe oczy, powiedzieć prawdę w oczy «skrytykować otwarcie, bez ogródek» [SJPDor]
- powiedzieć komu słowa prawdy «wytrzeć komu kapitułę» [SW]
- powiedzieć na kogo «wydać kogo, winę nań składać, obwiniać go» [SW, L, SWil]
- powiedzieć się do inszego domu «podać się za kogoś innego» [ESXVII-XVIII]
- powiedzieć sobie «obiecać sobie, przyrzec sobie, postanowić sobie, dać sobie słowo» [SW]
- powiedzieć sobie (w duchu) «a) pomyśleć, uświadomić co sobie», b) «obiecać sobie co (w myśli), postanowić» [SJPDor]
- powiedzieć sobie sakramentalne "tak" «zawrzeć związek małżeński» [SJPDor]
- powiedzieć w dwóch słowach «powiedzieć otwarcie, szczerze, bez ogródek» [SJPDor]
- powiedzieć w złą godzinę «wywołać nieszczęście, skusić los mówiąc co złego» [SJPDor]
- śmiech, wstyd powiedzieć itp. «zwroty wtrącone, gdy mowa o czymś godnym śmiechu, wywołującym wstyd» [SJPDor]
- że tak powiem «zwrot wtrącony» [SJPDor]
Połączenia wyrazowe
- krotko powiem «niepochybnie powiem, z pewnością» [SXVI]
- łatwo powiedzieć «zwrot wtrącony, wyrażający stosunek mówiącego do danego tematu» [USJP]
- nawiasem powiedziawszy «powiedziawszy przy okazji, mimochodem» [SJPDor]
- no, nie powiem «nie zaryzykuję stwierdzenia» [USJP]
- powiedzieć coś na kogoś «postawić komuś zarzut» [USJP]
- powiedzieć mowę, kazanie «wygłosić mowę, kazanie» [SJPDor]
- powiedzieć nieprawdę «skłamać» [SW]
- powiedzieć swoje «powiedzieć to, co się miało do powiedzenia» [SJPDor]
- powiedzieć wiersz, powiedzieć co wierszem «zadeklamować» [SJPDor]
- powiem słowy «przytoczę czyjeś słowa» [SXVI]
- prawdę powiedziawszy «jeśli mam być szczerym...» [SJPDor]
- serce, przeczucie itp. powiedziało «ktoś coś przeczuł» [SJPDor]
- wstyd powiedzieć «lepiej czegoś nie mówić» [SXVI]
- za mało powiedziane «określenie jest zbyt łagodne» [USJP]
Przysłowia
- Co powiesz w sekrecie, to wiedzą w całym powiecie. [USJP]
- Łaska Boża, dobre zdrowie, co lepszego niech kto powie. [ESXVII-XVIII]
- Nie powiadaj, mówi, nikomu, a sam powiada każdemu. [SW, L]
- Nie powiem nikomu, co mówił. «(nic nie zrozumiałem, nic nie pamiętam, byłem na Niemieckim kazaniu).» [L]
- Nie wszystko powiadaj, co wiesz. [SW, L]
- Powiedz prawdę. «(nie daj się męczyć)» [SW, L]
- Powiedziały jaskółki, że niedobre są spółki. [SJPDor]
- Powiem ci prawdę. «(przyznam ci się, nie zatajęć nic).» [SW, L]
Wyrazy pokrewne
- napowiedzieć [SStp]
- napowieść «opowiadanie» [SXVI]
- odpowiadać || odpowiedać [SStp]
- odpowiedni [SStp]
- odpowiednia || odpowiednica «wyrocznia» [Kn]
- odpowiedzialny || odpowiadalny [L]
- odpowiedzieć || otpowiedzieć [SStp]
- odpowiedź || otpowiedź [SStp]
- opowiadać || opowiedać [SStp]
- opowiedzieć [SStp]
- powiadacz || powiedacz [SStp]
- powiadanie || powiedanie [SStp]
- powiadać || powiedać [SStp]
- powiadać || powiedać [SStp]
- powiat || powiet [SStp]
- powiedzenie [SStp]
- powieścić [SStp]
- powieść [SStp]
- przepowiadanie || przepowiedanie [SStp]
- przepowiadać || przepowiedać (się) [SStp]
- przepowiedzieć (się) [SStp]
- przypowiadać się [SStp]
- przypowiedzieć (się) [SStp]
- rozpowiadać [SStp]
- rozpowiedzieć [SStp]
- spowiadać || spowiedać [SStp]
- spowiedzieć (się) [SStp]
- wiedzieć [SStp]
- wspowiadać się [SStp]
- wypowiadać || wypowiedać [SStp]
- wypowiedzieć [SStp]
- wyspowiadać się [SStp]
- zapowiadać || zapowiedać [SStp]
- zapowiedzieć (się) [SStp]
- zapowiedź [SStp]
Powiązane hasła
Autorzy: Wioletta Grochowicz, Zespół -