świadomy

przymiotnik, r.m.
psł. odm. złożona (zaimkowa)→ pol. odm. przymiotnikowa

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *u̯oi̯d- [SEJPBo]
  3. od rdzenia pie.
    *u̯ei̯d- [LIV2]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *sъvědomъ
  3. od psł.
    *sъ-věděti
  4. od psł.
    *věděti
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    svědomí
  3. słc.
    svedomie
  4. ros.
    svédomyj
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. stprus.
    waist
  3. sans.
    vetti
  4. goc.
    wait
  5. grec.
    oída
  6. łac.
    vīdī

Ewolucja formalna

  1. pie. *u̯oi̯d-
  2. psł. *sъ-věd-omъ(jь)
  3. stpol. śv̍ădŏmȳ
  4. śrpol. śv̍adomy

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «znany komuś, wiadomy, jawny, nieskrywany, nietajny, alicui notus, cognitus, manifestus, non secretus» [SStp] Kn: «bardziej świadeczny abo oświadczony», L: «wiadomy komu», SWil: «wiadomy komu», SW: «wiadomy, znany», SJPDor: «taki, z którego ktoś zdaje sobie sprawę; uświadamiany, zamierzony, nieinstynktowny»
    • ‍ Z prawa cesarskiego jasną światłością nam świadomo jest (clara luce nobis constat, Dział 32: (p)rawo cesarskie nas naucza), iże zażeżce i pożeżce domow... śmiercią... mają być męczeni Sul 42. 1450-1500 [SStp]
    • ‍ Bardziej świadeczna albo oświadczona, świadomsza wielom. Cn. Th. 1087 1643 [L]
    • ‍ Ta rzecz świadoma jest wielom. 1861 [SWil]
    • ‍ Świadoma (wiadoma) mi ta rzecz. Troc. 1915 [SW]
    • ‍ Układ nerwowy animalny rządzi czynnościami świadomymi, zależnymi od naszej woli, i odruchami, czyli czynnościami przymusowymi. Wojc. B. Anat. 362 1951 [SJPDor]
  2. «dobrze wiedzący o czymś, wtajemniczony, alicuius rei conscius» [SStp] SW: «wtajemniczony, obeznany, dobrze wiedzący», SJPDor: «zdający sobie z czego sprawę, wiedzący o czym», USJP: książk. «zdający sobie z czegoś sprawę, wiedzący o czymś, umiejący przewidzieć skutki, konsekwencje czegoś»
    • ‍ Miliony ludzi z każdym dniem stają się coraz bardziej świadome rosnącego niebezpieczeństwa wojny. Horod. Pok. 5 1950 [SJPDor]
    • ‍ Świadom conscius (in caelo testis meus et conscius meus in excelsis Job 16, 20) MamLub 120. (około 1470) [SStp]
    • ‍ Myśmy tu miejsc nieświadomi. Boh. 1915 [SW]
    • ‍ Była w pełni świadoma swojej urody. 2003 [USJP]
  3. «zaprzyjaźniony, blisko z kimś żyjący, alicui amicus, familiaris» [SStp]
    • ‍ Quasi dicit Petrus ad Iohannem: Per me non audeo interrogare (sc. Christum), tu interroga, quia familiarior, świadomszy. R. XXIV 70. (po 1400 roku) [SStp]
  4. «z doświadczenia wiadomy, doświadczony, dobrze wiedzący, znający» [L] SWil: «z doświadczenia wiedzący, doświadczony, dobrze znający», SW: «biegły, doświadczony, światły», SJPDor: przestarz. «znający się na czym, doświadczony; zorientowany w czym», USJP: «dobrze zorientowany w swojej dziedzinie, działający w sposób odpowiedzialny, podejmujący przemyślane decyzje, umiejący dokonać oceny sytuacji»
    • ‍ Człek świadomy, od wieszczka bieglejszy. Min. Ryt. 4, 31 1775-1756 [L]
    • ‍ Świadomy miejsca, opisał mu drogę. 1861 [SWil]
    • ‍ Człek świadomy od wieszczka bieglejszy. 1915 [SW]
    • ‍ Chorego mu leczyć świadomy - lekarz. Żer. Przedw. 312 1950 [SJPDor]
    • ‍ Świadomy polityk. 2003 [USJP]
  5. «rozmyślny» [SW] USJP: książk. «podejmowany w sposób przemyślany, zaplanowany; zamierzony, celowy»
    • ‍ Postępek świadomy. 1915 [SW]
    • ‍ Świadoma działalność. 2003 [USJP]
  6. «przeświadczony, przekonany» [SW]
    • ‍ Jeden z liptowskich strzelców wpakował mu kulę pod serce; z nią ustąpił Samek z pola świadomy, że ustępuje honornie. Tet. 1915 [SW]
  7. «człowiek doświadczony, dobrze wiedzący, znający; świadomca» [SWil]
    • ‍ Świadomemu wierzyć się godzi. 1861 [SWil]

Zmiany semantyczne

  1. «znany komuś, wiadomy, jawny, nieskrywany, nietajny» [SStp]
  2. «zdający sobie z czego sprawę, wiedzący o czym» [SJPDor]
  3. «podejmowany w sposób przemyślany, zaplanowany; zamierzony, celowy» [USJP]
  1. «z doświadczenia wiedzący, doświadczony, dobrze znający» [SWil]
  2. «człowiek doświadczony, dobrze wiedzący, znający; świadomca» [SWil]

Związki frazeologiczne

  1. świadomy siebie «daw. przytomny» [SJPDor]

Połączenia wyrazowe

  1. baby świadome «znające się na rzeczy» [SW]
  2. pod świadomem «za wiadomością» [L]
  3. pod świadomém «przysł. przestarz. za wiadomością» [SWil]
  4. świadoma mi ta rzecz «wiadoma» [T]
  5. świadome macierzyństwo «macierzyństwo zamierzone, nieprzypadkowe» [SJPDor]
  6. świadome macierzyństwo, świadome rodzicielstwo «med. przemyślane, w pełni odpowiedzialne planowanie urodzenia dziecka» [USJP]

Przysłowia

  1. Świadomemu wierzyć się godzi. [SW, L, SWil, T]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Justyna Kierzkowska, Zespół -