powód

rzeczownik, r.m.
psł. dekl. -o- tematowa→ pol. dekl. m.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *u̯odʰ-
  3. od rdzenia pie.
    *u̯edʰ- [SEJPBo]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *povodъ
  3. od psł.
    *povesti
  4. od psł.
    *vesti
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    původ
  3. stczes.
    póvod
  4. ros.
    póvod
  5. sch.
    pòvod
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    vadýti
  3. łot.
    vadît

Ewolucja formalna

  1. pie. *u̯odʰ-
  2. psł. *po-vodъ
  3. stpol. pŏvōd
  4. śrpol. povód
  5. npol. povud

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «strona skarżąca w procesie sądowym, qui in ius vocat, accusat» [SStp] SXVI: praw. «ten, kto pozywa kogoś do sądu, oskarża, oskarżyciel, strona skarżąca w procesie sądowym», L: «osoba sprawę przed sąd wnosząca», SWil: praw. «osoba sprawę przed sąd wnosząca; żałujący się», SW: «osoba wnosząca sprawę przed sąd, strona powodowa, aktor», SJPDor: praw. «strona wnosząca pozew w procesie cywilnym, strona skarżąca», USJP: praw. «w procesie cywilnym: osoba wnosząca pozew»
    • ‍ Powodowie (actores) też by swojich żałob alibo rzeczy nie wyproźnieni, ustawiamy. Sul 27. 1450-1500 [SStp]
    • ‍ Tedy Powod gdy już ma żáłowáć, to też pilnie ma rozmyśláć, áby spráwiedliwą rzecz przeciw pozwánemu záczynał. GroicPorz f2 1559 [SXVI]
    • ‍ Powodem nazywają tę osobę, która przed sądem żałuje na kogo. Sax. Porz. 24 1760 [L]
    • ‍ Nie może na jednym sądzie tenże być powodem, tenże być sędzią. 1861 [SWil]
    • ‍ Aktor abo powód, osoba sprawę przed sąd wnosząca. 1908 [SW]
    • ‍ Powód może żądać w pozwie, aby sąd wydał przeciwko pozwanemu nakaz zapłaty wierzytelności pieniężnej albo uiszczenia innych rzeczy zamiennych. Kod. post. cyw. 93 1951 [SJPDor]
    • ‍ Sąd wydał wyrok niekorzystny dla powoda. 2003 [USJP]
  2. «opiekun prawny, pełnomocnik, tutor» [SStp] SXVI: praw. «ten, kto stoi na czele określonego typu prawa»
    • ‍ Quia citauit (sc. Katherina) cum ministeriali, non mittendo scum aliquem nunccium al. powodu 1444 StPPP II nr 3203. 1444 [SStp]
    • ‍ Práwo Ziemskie, tego powodem sędzia ziemski. SarnStat *5 1594 [SXVI]
  3. «prawo do wniesienia powództwa, ius aliquem in iudicium vocandi, auccusandi» [SStp]
    • ‍ Prout super suo antecessore... Stanislao abbate... accquisiverat al. przezyskał accionem al. powodu LubPodk 88. 1460 [SStp]
  4. «powinność dostarczania środków transportu panującemu i jego urzędnikom, officium praebendi iumenta regi eiusque magistratibus» [SStp]
    • ‍ Ad powod militare seu conductum villarum supradictarum incole non tenebuntur ArchSław II 6. 1640 [SStp]
  5. «to, co sprawia, że ktoś podejmuje jakieś działanie, to, co wiedzie ku jakiemuś działaniu» [SXVI] ESXVII-XVIII: «przyczyna», L: «pobudka, powab, nagoda, nadatek, okazja, pochop», SWil: «przyczyna, pobudka, okazja», SW: «pochop, okazja, pobudka, zachęta, przykład zachęcający, przyczyna, racja, zasada, podstawa», SJPDor: «przyczyna, racja, pobudka», USJP: «przyczyna czegoś; pobudka, motyw»
    • ‍ A ktoż ná oko nie widzi znácznych powodow do nabożeństwá w tych modlitwách, gdzie się przedniejsza zakonu nowego prośba Páńska powtarza LatHar 512 1592 [SXVI]
    • ‍ Nie daj powodu. Cn. Ad. 570 1632 [L]
    • ‍ A przecię nasi Polacy tego szczęścia po łasce Boskiej największym są powodem. PasPam 278. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Mam do tego słuszne powody. 1861 [SWil]
    • ‍ Do złego powód łacny. 1908 [SW]
    • ‍ Dawniej walczyli Indianie ze sobą z błahych powodów lub zgoła bez powodu. Fiedl. A. Biz. 61 1953 [SJPDor]
    • ‍ Nie stawił się na zbiórkę z powodu choroby. 2003 [USJP]
  6. «inicjator, pomysłodawca, sprawca czegoś; ten, kto zachęca, namawia, nakłania do czegoś; w sensie negatywnym: prowodyr» [SXVI]
    • ‍ Ná tákiego ktory jest powodem złości słusznie mamy żędáć pomsty srogiej [...] LubPs Z 1558 [SXVI]
  7. «wódz, przywódca, przełożony» [SXVI]
    • ‍ Wojnę ruszenia pospolitego zástępowáć, i onej powodem być, z swym Wojewodztwem SarnStat 298 1594 [SXVI]
  8. «doradzanie, doradztwo» [SXVI]
    • ‍ áby nam ci, ktorym ten powod należy, do tego pomogli jákobyśmy też tákie [jak u starożytnych Rzymian] ćwiczenie tu u siebie mieli, zwłaszczá młodych ludzi. BielSpr b4v 1569 [SXVI]
  9. «wzór, przykład do naśladowania» [SXVI]
    • ‍ Jezus miły dáł nám powód modleniá i święci je, abyśmy jego święte miłości gorąco sie modląc naśladowali OpecŻyw 54 1522 [SXVI]
  10. «początek, źródło, to, skąd coś pochodzi, wywodzi się» [SXVI] SW: stpol. «początek»
    • ‍ Abowiem zwyczáje, ktore z pewnego powodu serdecznego pochodzą, więcej nas w powinności zátrzymawáją, niźli ábo najwiętsze zapłáty, abo nasroższe kazni práwne. ModrzBaz 5v 1577 [SXVI]
    • ‍ Od powodu (początku) miasta tego. Troc. 1908 [SW]
  11. «temat, treść wypowiedzi» [SXVI]
    • ‍ oddáli mu [Aleksandrowi] list posłány wespołek z piłą, z máczugą, i z zawojkiem. Alexander natychmiast przykazał list przed wszystkimi czytáć. Rycerze słuchájąc powodu onego listu, bárzo sie smęcili. HistAl C4v 1550 [SXVI]
  12. «praw. przewód sądowy, sprawa sądowa» [SXVI]
    • ‍ A gdy pozwány [w sporze o granice] ná roku pierwszym niestánie, táki ma być w winie przekazan. Niestánieli ná wtorym záwitym roku, [...] prze powodu ma być zdan, ktorym zdánim już odzierży powod ten co pozywa o gránice. UstPraw I 1561 [SXVI]
  13. «powodowanie, poprowadzenie, prowadzenie» [L]
    • ‍ Tatar każdy ma koni wiele na powodzie, a gdy mu jeden ustanie, na drugiego wsiędzie. Biel 577 1564 [DEW]
  14. «rzemień, na którym prowadza się zwierzęta, zwłaszcza konie; zawsze w wyrażeniu przyimkowym» [SXVI] ESXVII-XVIIIL: «rzemień albo powróz do prowadzenia konia», SWil: «rzemień, taśma lub powróz do kierowania konia powodnego», SW: «rzemień, taśma, powróz, na którym prowadzą konia, wodza, leje», SJPDor: «złączony z tręzlą rzemień lub sznur, którym prowadzi się konia», USJP: jeźdz. «rzemień lub sznur złączony z tręzlą, na którym prowadzi się konia»
    • ‍ Tego strzegą áby szlák wielki po sobie czynili. A to przeto aby nási mniemáli ktorzy szláku pátrzáją: być Lud wielki, przeto ná powodzie po kilku koni miewáją. BielSpr 67v 1569 [SXVI]
    • ‍ Owych koni i na powod nasi nabrali. PasPam 157v-158. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Prowadzić konia na powodzie. 1861 [SWil]
    • ‍ Widział w tyle sługę, konia na powodzie prowadzącego. Boh. 1908 [SW]
    • ‍ Niech no podchorąży nie śpi, tylko zajmie się swoim działonem. Żeby postronki były naciągnięte, żeby kanonierzy porządnie trzymali podręczne konie za powody. Kurek Woda 242 1947 [SJPDor]
    • ‍ Trzymać konia na powodzie. 2003 [USJP]
  15. «powodzenie, kierowanie» [L] SWil: «przewodnictwo, prowadzenie», SW: «powodowanie, powodzenie, powiedzenie, poprowadzenie, przewodnictwo, przewód, wodza, kierownictwo, ster, wskazówka»
    • ‍ Przychodzą trzéj mędrcowie od wschodu słońca, za powodem nowéj gwiazdy. Zach. Kaz. 1, 137 1776 [L]
    • ‍ Za twoim powodem. 1861 [SWil]
    • ‍ Nierozumny za cudzym powodem chodzi. Troc. 1908 [SW]
  16. «powodzenie, szczęszczenie się» [L] SW: nieuż. «powodzenie», SW: stpol. «powodzenie, pomyślność, szczęście, sukces»
    • ‍ Niektórych panów szczęśliwy powód się zachwieje. Fur. Uw. F 1664 [L]
    • ‍ Szczęśliwe wojska powody. 1861 [SWil]
    • ‍ Fortuna szczęśliwemi powodami nadzieje jego uprzedza. 1908 [SW]
  17. «gw. logika, sens, rozum» [SW]
    • ‍ Tamten to nie ma powodu w głowie. 1908 [SW]
  18. «fil. racja, argument uzasadniający» [SW]
    • ‍ Zasada powodu dostatecznego albo racji dostatecznej. 1908 [SW]
  19. «gór. powody = listwy w przedziałach szybu przybite, po których się wyciągane skrzynki suwają, aby o cembrzynę szybu nie zawadzały» [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «to, co sprawia, że ktoś podejmuje jakieś działanie, to, co wiedzie ku jakiemuś działaniu» [SXVI]
  2. «wódz, przywódca, przełożony» [SXVI]
  1. «powodowanie, poprowadzenie, prowadzenie» [L]
  2. «rzemień, na którym prowadza się zwierzęta, zwłaszcza konie; zawsze w wyrażeniu przyimkowym» [SXVI]
  1. «strona skarżąca w procesie sądowym» [SStp]
  2. «prawo do wniesienia powództwa» [SStp]
  3. «przyczyna» [ESXVII-XVIII]

Związki frazeologiczne

  1. z czym na powodzie chodzić «być ściśle związanym z czym» [ESXVII-XVIII]
  2. za czyimś powodem «dzięki komuś, dzięki czyjejś działalności, z przyczyny czyjejś» [ESXVII-XVIII]

Połączenia wyrazowe

  1. na powod [czyj] «z czyjejś inicjatywy» [SXVI]
  2. powod czego «wnoszący sprawę o coś» [SXVI]
  3. powod czegokolwiek, ksiąg Biblijej, listow, morderstwa [SXVI]
  4. powod czyj «kto pobudza do działania» [SXVI]
  5. powod do wiary, wojny, wolności, zbawienia [SXVI]
  6. powód cywilny «pokrzywdzony dochodzący w procesie karnym roszczeń majątkowych wynikających z przestępstwa» [USJP]
  7. za powodem [czyim] «z czyjejś inicjatywy; w sensie pozytywnym: dzięki komuś, w sensie negatywnym: przez kogoś, z namowy czyjejś» [SXVI]

Przysłowia

  1. Bogáctwá często powod do złego. [ESXVII-XVIII]
  2. Do złego powód łacny. «(łacno wilk na barana znajdzie przyczynę, łacno kij naleźć)» [SW, L]
  3. Nieszczęścia, nędza, przygody często k dobremu powody. [SW]
  4. Nieszczęście, nędza, przygody, często k'dobremu powody. [L]
  5. Powodu do złego strzeż się jak samego. [SW, L]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autor: - Zespół