mówić

czasownik
psł. kon. IV -i- tematowa→ pol. kon. III -'ę, -'isz//-ysz

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *ml̥-
  3. od rdzenia pie.
    *mel-
  4. pie. (laryng.)
    *mluH- [EDSIL]
  5. od rdzenia pie. (laryng.)
    *mleu̯h₂- [LIV2]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *ml̥viti
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    mluvit
  3. słc.
    mluviť
  4. ros. dial.
    mólvit’
  5. ukr.
    móvyty
  6. csł.
    mlъviti
  7. scs.
    mlъviti
  8. chorw. dial.
    muvit se
  9. słoweń.
    dial. mólviti
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. sans.
    brávīti

Ewolucja formalna

  1. pie. *ml̥-
  2. psł. *ml̥viti
  3. stpol. mōłv̍ić || mōv̍ić
  4. śrpol. móv̍ić || mov̍ić || [mov̍eć]
  5. npol. muv̍ić

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «posługiwać się słowami dla komunikowania myśli i przeżyć, verba pronuntiare, fari, verbis aliquid exsequi, dicere, loqui» [SStp] SXVI: «używać jakiegoś języka, władać, posługiwać się jakimś językiem, jakąś mową, znać, umieć język, mowę jakiegoś narodu», L: «słowy myśli swoje wyrażać; gadać», SWil: «objawiać myśli wyrazami», SW: «używać daru słowa, móc mówić, posiadać mowę, wymawiać słowa, posp. gadać; wyrażać myśli słowami, prawić, wyrażać», SJPDor: «posługiwać się słowami dla komunikowania myśli i przeżyć; władać, posługiwać się danym językiem, (dialektem, gwarą, językiem danego środowiska), znać czynnie jakiś język», USJP: «posługiwać się głosem i słowami dla komunikowania myśli i przeżyć lub przekazywania informacji; posługiwać się jakimś językiem, władać nim w mowie, znać czynnie ten język»
    • ‍ Pobudzaję je mowi <Bog> wszemogący: Wstań. Kśw br 9, sim. ib. bv 16. (około 1350 roku) [SStp]
    • ‍ jáko w nászym języku sławáckim ináczej mowi Polak, ináczej Rusin Mącz 1564 [SXVI]
    • ‍ Kto wiele mówi, mało uczyni. Cn. Ad. 402 1632 [L]
    • ‍ Mówić głośno, cicho, wyraźnie. 1861 [SWil]
    • ‍ Niemy nie mówi. 1902 [SW]
    • ‍ Chciałbym – mówiąc językiem dziennikarskim – zrobić mu, w zakresie skromnych moich środków, „reklamę”. Boy Słowa 156 1931 [SJPDor]
    • ‍ Dziecko zaczyna mówić. 2003 [USJP]
  2. «zabierać głos, wypowiadać się, przemawiać, opowiadać, rozmawiać, rozprawiać, nauczać» [SXVI] SWil: «prawić, rozprawiać; mieć mowę; przemawiać», SW: «przemawiać, odzywać się, zwracać się doń z mową; rozprawiać, dowodzić, rozwodzić się, perorować, rezonować, dysputować, dyskutować, wykładać»
    • ‍ cożći się dzieje, Iż ći mowy niedostáje. Wszákeś przedtym siłá mowił. BierEz B4v 1578 [SXVI]
    • ‍ Mówił dobrze kazanie. 1861 [SWil]
    • ‍ Mówi o przeznaczeniu człowieka. 1902 [SW]
  3. «nazywać» [SStp] SXVI: «używać określenia, tytułu w stosunku do kogo: nazywać, tytułować», SW: nieuż. «nazywać; uznawać kogo za co», USJP: «zwracać się do kogoś w jakiejś formie»
    • ‍ Swej żenie nie będziesz mowić Saraj, ale Sara. BZ 1455 [SStp]
    • ‍ Wy mnie názywacie Náuczycielem i Pánem: á dobrze mowicie [et bene dicitis], bom ci jest. WujNT 1599 [SXVI]
    • ‍ Mówiono go szlachcicem. Krasz. 1902 [SW]
    • ‍ Mów mi Kuba. 2003 [USJP]
  4. «źle mówić: źle życzyć, złorzeczyć» [SStp]
    • ‍ Wyszedł jeśm przeciwko cudzoziemcowi i mołwił mi źle (locutus est mihi male) w bogoch swoich Fl II Prol 4. (przed 14oo rokiem) [SStp]
  5. «występować z oświadczeniami w sądzie» [SStp] SXVI: «występować, przemawiać w urzędach, w sądzie jako strona lub w zastępstwie strony: wygłaszać (o mowach wygłaszanych z urzędu)»
    • ‍ Komornicy albo urzędnicy tako posadzeni nie mają, niżliby włostne swe rzeczy mowić (non debebunt alias causas nisi proprias procurare). Sul 78 1450-1500 [SStp]
    • ‍ áby wedle pámięci korygował sędzia, co przed nim mówili SarnStat 1594 [SXVI]
  6. «informować, podawać do wiadomości (podmiotem utwór pisany), dicere, agere de re, tractare, docere» [SStp] SXVI: «przekazywać, podawać do wiadomości, oznajmiać, głosić; twierdzić; przekazywać, oznajmiać swoją wolę, chęć, pragnienie; zwracać się z nakazem, poleceniem, perswazją, radą, prośbą; upominać się, bronić słownie, wstawiać się», SJPDor: «informować, podawać do wiadomości; głosić, opiewać», USJP: «informować, podawać do wiadomości, zawierać jakąś treść»
    • ‍ Mowi ewanjelista, eże Krystus niże mowił, usta swa otworzył. R XXII 235 (około 1450 roku) [SStp]
    • ‍ Ogniowi będziesz pokármem, krew twojá będzie w pośrzod źiemie, zápomnią cie: przeto iżem já Pan mowił [quia ego Dominus locutus sum]. Leop Ez 21/ 1561 [SXVI]
    • ‍ Wiersze Trembeckiego są jak gdyby wielkimi artykułami wstępnymi (...) Głoszą program polityki królewskiej, mówią jasno i wyraźnie o najważniejszych wydarzeniach politycznych. Kott Oświec. 53 1951 [SJPDor]
    • ‍ Gazety mówią o ostatnich wydarzeniach. 2003 [USJP]
  7. «postanawiać, orzekać, decernere, censere, sententiam ferre, statuere» [SStp]
    • ‍ A takież mowimy, kiedyby przed starostą naszym to się zstało (et idem... decrevimus observari). Sul 64 1450-1500 [SStp]
  8. «mieć kogo lub co za przedmiot rozmowy; opowiadać» [SWil]
    • ‍ Mówię źle, dobrze o kim. 1861 [SWil]
  9. «przekładać, wykładać, wyjaśniać» [SWil] SW: «przekładać, zwracać uwagę, perswadować, tłumaczyć, objaśniać, robić wymówkę»
    • ‍ Mówiłem mu o swoim interesie. 1861 [SWil]
    • ‍ Mówiłem mu, że źle postępuje. 1902 [SW]
  10. «zalecać, rozkazywać» [SWil] SW: «kazać, rozkazywać, zalecać, nakazywać»
    • ‍ Już ci raz mówiłem, abyś domu pilnował. 1861 [SWil]
    • ‍ Rób, mówię ci! 1902 [SW]
  11. «powtarzać za kim» [SWil]
    • ‍ Mów ze mną te słowa... 1861 [SWil]
  12. «fig. wyrażać myśl pismem» [SWil]
    • ‍ Prawo wyraźnie mówi. 1861 [SWil]
  13. «fig. wyrażać myśl znakami, symbolem» [SWil]
    • ‍ Niemi mówią znakami. 1861 [SWil]
  14. «fig. objawiać się uczuciem, wzruszeniem» [SWil] SJPDor: «wyrażać coś, przekazywać jakąś treść; coś znaczyć, świadczyć o czymś», USJP: «wyrażać coś, coś znaczyć, świadczyć o czymś»
    • ‍ Serce mówi. Krew mówi. 1861 [SWil]
    • ‍ Spojrzała na niego smutnymi oczami, które nagle wydały się Jakubowi głębokie i wiele mówiące. Brand. K. Sams. 132 1949 [SJPDor]
    • ‍ Wiele mówiące oczy. 2003 [USJP]

Zmiany semantyczne

  1. «posługiwać się słowami dla komunikowania myśli i przeżyć» [SStp]
  2. «zabierać głos, wypowiadać się, przemawiać, opowiadać, rozmawiać, rozprawiać, nauczać» [SXVI]
  3. «występować z oświadczeniami w sądzie» [SStp]

Związki frazeologiczne

  1. baśni, parabolas mowić «bajać» [SXVI]
  2. co [kto] mowi, to mowi «wszystko jedno, co kto mówi, sama wypowiedź nieważna» [SXVI]
  3. co tu dużo mówić «nie ma potrzeby się nad tym rozwodzić, to oczywiste» [USJP]
  4. co(ż) (to) (wiele) (trzeba a. mam) mowić; (wiele a. długo, a. dalej) mowić nie (po)trzeba «pytanie retoryczne lub oznajmienie oznaczające bezcelowość mówienia na dany temat» [SXVI]
  5. co(ż) mowić [o czym] «a co dopiero [co]» [SXVI]
  6. coś mi mówi, że... «mam przeczucie, że...» [USJP]
  7. dobrze, łatwo ci mówić «łatwo ci się wypowiadać, bo ciebie to bezpośrednio nie dotyczy» [USJP]
  8. gorycz, zazdrość, ambicja itp. mówi przez kogoś, przez czyjeś usta «czyjeś słowa podyktowane są goryczą, zazdrością, ambicją itp., ktoś nie jest obiektywny w swoich opiniach, sądach» [USJP]
  9. jak (to) mówią, jak się (to) mówi, jak (to) się zwykło mówić «zwroty zapowiadające użycie jakiegoś utartego powiedzenia, od którego mówiący trochę się dystansuje» [USJP]
  10. lepiej nie mówić «coś jest tak złe, tak źle się skończyło, że nie ma sensu o tym mówić» [USJP]
  11. mie ma o czym mówić «coś jest mało ważne» [USJP]
  12. mowiąc ku prawdzie «mówiąc szczerze, nie kłamiąc» [SStp]
  13. mowić "ale" «mieć zastrzeżenia» [SXVI]
  14. mowić, co ślin(k)a przyniesie do ust, do gęby [SXVI]
  15. mów do mnie jeszcze «twoje argumenty mnie nie przekonują, nie wierzę w to, co mówisz, nie chcę dłużej tego słuchać» [USJP]
  16. mów, co chcesz (mówcie, co chcecie) «to, co powiesz (powiecie), nie będzie miało żadnego wpływu na moją opinię o czymś lub o kimś» [USJP]
  17. mówi się trudno (i kocha się dalej) «trzeba pogodzić się z tym, czego nie można zmienić» [USJP]
  18. mówiąc między nami «zwrot, którym mówiący daje do zrozumienia, że to, co mówi, jest informacją poufną» [USJP]
  19. mówić bez zęby «mówić niechętnie, cedzić» [SW]
  20. mówić co komu do ucha, na ucho «z cicha, pod sekretem» [SWil]
  21. mówić jak z książki «mówić płynnie, uczenie» [SWil]
  22. mówić na kogoś «skarżyć na kogoś lub obmawiać kogoś» [USJP]
  23. mówić na wiatr «bez zastanowienia, lekkomyślnie» [SW]
  24. mówić o kimś, o czymś dobrze, źle itp. «wydawać o kimś, o czymś dobrą, złą opinię» [USJP]
  25. mówić po murzyńsku «mówić niegramatycznie» [USJP]
  26. mówić sobie (w myśli, w duchu) «rozmawiać z samym sobą, utwierdzać się w jakimś przekonaniu» [USJP]
  27. mówić trzy po trzy
  28. mówić w imię Boże (a. pańskie) «mówić z pomocą, z błogosławieństwem boskim» [SXVI]
  29. mówić w świat «mówić od rzeczy» [SW]
  30. mówić, gadać jak do ściany, jak do słupa «mówić na próżno, gdyż ten, do kogo kierowane są słowa, nie reaguje» [USJP]
  31. prawdę mówiąc, prawdę powiedziawszy, mówiąc szczerze, otwarcie «zwroty, którymi mówiący podkreśla, że to, co mówi, jest zgodne z prawdą i jego przekonaniem, ale wahał się, czy ma to powiedzieć» [USJP]
  32. serce, rozsądek itp. mówi komuś, że... «ktoś kieruje się w swoich sądach, opiniach, działaniach uczuciem, rozumem itp.» [USJP]

Połączenia wyrazowe

  1. dobrze, słusznie, nieźle, wiernie, dobre słowa mowić «mówić właściwie, zgodnie z rzeczywistością» [SXVI]
  2. mowić (nie)bacznie (obacznie), bezpiecznie (przeźpiecznie), (nie)cudnie, często, (nie)darmo, długo, gładce (gładko), głośno, jadowicie, jaśnie (jasno), jawnie (jawno), łagodnie (łagodno), łaskawie, mianowicie, otworzyście, pięknie, porządnie (porządkiem), pospolicie, pyszno (pysznie), sprosnie, szeroko (szeroce), śmiele (śmiało), (tak) wiele, wolnie (wolno) [SXVI]
  3. mówić płynnie [SWil]
  4. mówić przez nos [SWil]
  5. mówić z gniewem, z zapałem, z niecierpliwością [SWil]
  6. mówić zająkliwie [SWil]

Przysłowia

  1. Bo wy zwykli mowić o rzeczách trudnych bez náuki, tak jáko ślepi mowią o fárbie bez oczu. [SXVI]
  2. Kto mowi, co wie, swych się win dowie. [SXVI]
  3. Kto wiele mowi, máło uczyni. [SXVI]
  4. Kto wiele mówi, ten mało czyni. [SW]
  5. Lepiej jest kamieniem darmo ciskać, niż prożne słowa mowić. [SXVI]
  6. Między mądremi, głupi najwięcéj mówi. [SW, L]
  7. Mówi za panią matką paciérz. [SWil]
  8. Mówi, a sam nie rozumie, własna papuga. [L]
  9. Mówi, prawi, a drudzy jedzą. [Kn, L]
  10. Nie mów hop, póki nie przeskoczysz. «nie ciesz się zbyt wcześnie, zanim nie stanie się to, na co liczysz» [SJPDor, USJP]
  11. W domu powieszonego nie mówi się o sznurze. «nie porusza się tematów przykrych, bolesnych dla kogoś w jego obecności» [USJP]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Kamila Supeł, Zespół -