czuć

czasownik
psł. kon. III -jo-//-je- tematowa→ pol. kon. II -'ę, -'esz

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *(s)keṷ- [SEJPBo]
  3. pie. (laryng.)
    *(s)keṷh₁- [LIV2]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *čȕti [SPsł]
  3. psł.
    *čùti [EDSIL]
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    číti
  3. stczes.
    čúti
  4. dłuż.
    cuś
  5. dłuż.
    cuś
  6. kasz.
    čëc
  7. głuż.
    čuć
  8. połab.
    cają
  9. słc.
    čuť
  10. błr.
    čuc'
  11. ros.
    čújat'
  12. ukr.
    čúti
  13. strus.
    čuti
  14. scs.
    čuti
  15. bułg.
    čúja
  16. mac.
    čuje
  17. sch.
    čȕti
  18. słoweń.
    čúti
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. sans.
    ā-kúvate
  3. sans.
    kaví-
  4. niem.
    schauen
  5. stwniem.
    scouwōn
  6. grec.
    koéō
  7. grec.
    akoúō
  8. łac.
    caveō

Ewolucja formalna

  1. pie. *(s)keṷ-
  2. psł. 1 *kju-
  3. psł. 2 *čuti
  4. stpol. č'uć
  5. śrpol. čuć

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «czuwać, nie spać» [SStp] SXVI: «czuwać, nie spać», L: «czuwać, nie spać», SWil: «czuwać, nie spać», SJPDor: daw. «nie spać, czuwać»
    • ‍ Te to iste nocy pastyrze sąć oni byli swój dobytek paśli i sąć go oni byli strzegli, a teżci oni nie są byli spali, aleć oni są byli czuli. Gn 176b (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ Czułem [vigilavi] jáko pieczliwy Wrobl záwżdy siedząc pod dáchem. LubPs X3v 1558 [SXVI]
    • ‍ Symonie, śpisz? nie mogłeś jednej godziny czuć? LatHar 707 1592 [SXVI]
    • ‍ Śpisz Wc Pan, czyli też czujesz! Teat. 6, 38 1775-1806 [L]
    • ‍ Rad by do dawnego stanu wrócił; lecz nie można, zewsząd straż czuje ostrożna. Węg. Bajki 53 1882 [SJPDor]
  2. «strzec, pilnować, być na straży, vigilare, custodire» [SStp] SXVI: «strzec, pilnować, staż na straży, trzymać straż, pełnić wartę», L: «na pieczy co mieć, strzec czego pilnie», SWil: «mieć pieczę, staranie o kim, o czem»
    • ‍ Niechaj anioł twój przy mnie czuje. MW 90a (po 1400 roku) [SStp]
    • ‍ … o ktorych [pastyrzykach] jáko tu słyszysz Ewánielia powieda, iż pilnie strzegli á pilnie czuli nád owieczkámi swojemi. RejPos 20 1566 [SXVI]
    • ‍ Ty o mnie na wszelki czas czujesz. Ryb. Ps. 117 1619 [L]
    • ‍ Opatrzność czuje o wszystkich. 1861 [SWil]
  3. «być czujnym, bacznym, trwać w pogotowiu, attendere, favere» [SStp] SXVI: «byc czujnym, bacznym; starać się, zabiegać, troszczyć, dbać o kogo, co, opiekować się kim, czym; strzec czegoś, bronić», L: «baczyć, uważać, poważać», SW: «wiedzieć o kim, o czym instynktownie, baczyć na co»
    • ‍ Tegodla czujcie, bo nie wicie dnia ani godziny. Rozm 488 (około 1500 roku) [SStp]
    • ‍ Przeto rodzicy według dobrego wychowánia á ćwiczenia, niechaj czują w tym, áby dzieci swych z młodosći nie rozpuszczáli. GliczKsiąż E6 1558 [SXVI]
    • ‍ Nad ludźmi wielcy królowie panują, Jednak nad sobą niechaj Boga czują. Petr. Hor. 2. D. 2 1609 [L]
  4. «starać się, curare» [SStp]
    • ‍ Paknięli powod a sąpierz są ot siebie daleko rozdni, tedy nie jinsza dawność obrzeczona powoda żałującego o złodziejstwo otpędza niż tylko trzechletna, a ma<ją> dziwować swemu lenistwu [bo gdy] wszystcy gnuśni a leniwi, <jiż> w pościganiu swej szkody mało czuć są obykli (qui in sui damni recuperatione minime curaverint vigilare). Sul 53 (około 1450 roku) [SStp]
  5. «wiedzieć, myśleć, mniemać, scire, sentire, putare» [SStp] SXVI: «uświadamiać sobie coś, zdawać sobie z czegoś sprawę, rozumieć, wiedzieć, pamiętać, znać, pojmować, oceniać, uważać coś za coś; także w sensie umysłowym: doświadczać, spostrzegać, obserwować; poczuwać się do czegoś», SWil: «widzieć, znać», SW: «poczuwać się do czego, wiedzieć o czym; zdawać sobie sprawę z czego, pojmować, oceniać co», SJPDor: «uświadamiać sobie co; zdawać sobie sprawę z czego», USJP: «uświadamiać sobie coś, zdawać sobie z czegoś sprawę»
    • ‍ Ustawiamy, iż gdy ktory z naszych ślachcicow dziewkę swoję za mąż da... A takież czujemy o dziewkach ślachcicow niższych wojewody, aby je za żywota dali mężom Sul 57 (około 1450 roku) [SStp]
    • ‍ Bo wszelki ktory miłuje| Zadnej szkody swej nie czuje. BierEz Q3 1578 [SXVI]
    • ‍ Znaczy to pan, ale czuje i nad miarę, iż jest dostatnim Kras. Podst. 2, 169 1778 [L]
    • ‍ Czuję, że mnie oszukują. 1861 [SWil]
    • ‍ Czuję całą okropność położenia. Czuję, żem źle postąpił. 1900 [SW]
    • ‍ Czułem, że traktowany jestem jak dojrzały człowiek, i świadomie podciągałem się na wyższy poziom. Rudn. L. Stare 88 1949 [SJPDor]
    • ‍ Czułem, że jestem nieprzygotowany do egzaminu. 2003 [USJP]
  6. «czuć zmysłami, postrzegać, sentire, sensu percipere» [SStp] SXVI: «odczuwać wrażenia zmysłowe i doznania (albo czucia) organiczne», ESXVII-XVIII: «doznawać wrażeń zmysłowych», L: «mieć zmysły czym poruszone, i wiedzieć to do siebie», SWil: «mieć zmysły czem poruszone i posiadać tego zeznanie», SW: «uczuwać wrażenie za podrażnieniem któregoś z narządów zmysłowych», SJPDor: «doznawać wrażeń zmysłowych», USJP: «odbierać wrażenia za pomocą zmysłów, reagować na ból, zmęczenie, temperaturę itp.»
    • ‍ Wszytki rozgi wszelikiego drzewa nakłoniły sie są jemu, obracając sie ku dziecięciu dawały jemu chwałę, bo są czuły swego stworzyciela idąc. Rozm 85 (około 1500 roku) [SStp]
    • ‍ Powietrza choć nie widzisz, ále przedsię czujesz. RejWiz 113v 1560 [SXVI]
    • ‍ Draganow postrzelono trzech czeladnika mego i mnie trochę, slozem w lewy ud alem tego nie czuł aż po wszystkim. PasPam 157v 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Znak śmierci w chorym, nie czuć boleści. Karp. 2, 144 1790-1792 [L]
    • ‍ Czuję, więc jestem. 1861 [SWil]
    • ‍ Czuję zapach róży. 1900 [SW]
    • ‍ Ściany celi były chłodne. Kiedy przytulał do nich skroń, czuł wilgoć. Brand K. Sams. 12 1949 [SJPDor]
    • ‍ Czuł, jak mu serce bije, jak krew uderza do głowy. 2003 [USJP]
  7. «doznawać uczuć, emocji, wzruszeń, przeżyć wewnętrznych» [SXVI] L: «w duszy czuć, wzruszonym być; czułość mieć, łatwo być poruszonym», SWil:«wewnętrznie być wzruszonym, czuć w duszy», SJPDor: «doznawać uczuć, przeżywać co wewnętrznie», USJP: «doznawać jakichś wrażeń psychicznych, przeżywać coś wewnętrznie»
    • ‍ A jáko i nászá myśl gdy pociechę czuje| Tedy sie społu z ciáłem w rozkoszy ráduje. RejWiz 115v 1560 [SXVI]
    • ‍ Coś tam w sercu czuję ku tobie. Teat. 53, b 59 1775-1806 [L]
    • ‍ Czuć miłość ku komu. 1861 [SWil]
    • ‍ Czuć rozkosz, zadowolenie, niepokój. 1900 [SW]
    • ‍ Zabił człowieka i nie czuł ani przez jedną chwilę żadnych wyrzutów sumienia ani żadnych obaw. Reym. Now. IV, 161 1950 [SJPDor]
    • ‍ Czuli radość z nadejścia wiosny. 2003 [USJP]
  8. «przewidywać, przeczuwać, wyczuwać instynktownie; przypuszczać» [SXVI] ESXVII-XVIII: «przeczuwać», SWil: «przeczuwać, domyślać się», SW: «miarkować, domyślać się, że ktoś a. coś jest; przeczuwać, przewidywać, miarkować», SJPDor: «przeczuwać, przewidywać; wyczuwać podświadomie, instynktownie», USJP: «przewidywać, przeczuwać coś instynktownie, podświadomie, domyślać się, spodziewać się czegoś»
    • ‍ Mnodzyć gdy pożytek czują| Słowy chorego żałują. BierEz P3 1578 [SXVI]
    • ‍ Ojczyzna na to stękała czując co miała ucierpieć z tej okazyjej. PasPam 191v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Czuć zaraz co śmierdzi Oss. Wyr. 1807 [L]
    • ‍ Czuję jakieś nieszczęście. 1861 [SWil]
    • ‍ Czuję, że będę miał strzykanie w nodze. Czuję, że będzie źle. 1900 [SW]
    • ‍ Jestem przerażony, czuję jakieś niebezpieczeństwo nad twoją głową. Iwasz. J. Lato 38 1949 [SJPDor]
    • ‍ Czuję, że nasza wycieczka na pewno się uda. 2003 [USJP]
  9. «woniać» [L] ESXVII-XVIII: czas. niewł. «można odbierać węchem, smakiem lub dotykiem», SWil: «zapach wydawać, trącić, śmierdzić», SJPDor: nieos. tylko w bezok. «coś daje się odczuć zmysłami (najczęściej o wrażeniach powonieniowych)», USJP: «ktoś, coś wydziela przykrą woń, jakieś pomieszczenie jest przesycone przykrym zapachem»
    • ‍ (...) W trzeciej pátelli rozpuść w occie Gálbán, i Ammoniák, nád bárzo wolnym ogniem, żeby namniejszego przypalenia czuć nie było (...). SyrZiel 259. 1613 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Czuć od niego. Oss. Wyr. 1807 [L]
    • ‍ Karpia tego czuć błotem. 1861 [SWil]
    • ‍ Czuć go piżmem. 1900 [SW]
    • ‍ Co tu tak czuć! Kasza się przypaliła! Poraz. Dwun. 11 1946 [SJPDor]
    • ‍ Od kogoś czuć wódką. 2003 [USJP]
  10. «książk. charakteryzować się czymś, zwykle czymś niekorzystnym, przejawiać ujemne cechy» [USJP]
    • ‍ Czuć tu zapadłą prowincją. 2003 [USJP]

Zmiany semantyczne

  1. «czuć zmysłami, postrzegać» [SStp]
  2. «czuwać, nie spać/ być czujnym, bacznym, trwać w pogotowiu» [SStp]
  3. «strzec, pilnować, być na straży» [SStp]
  1. «czuć zmysłami, postrzegać» [SStp]
  2. «wiedzieć, myśleć, mniemać» [SStp]
  1. «odczuwać wrażenia zmysłowe i doznania (albo czucia) organiczne» [SXVI]
  2. «doznawać uczuć, emocji, wzruszeń, przeżyć wewnętrznych» [SXVI]
  1. «pachnieć, śmierdzieć» (czasownik niewłaściwy) [ESXVII-XVIII]
  2. «charakteryzować się czymś, zwykle czymś niekorzystnym, przejawiać ujemne cechy» [USJP]

Związki frazeologiczne

  1. czuć (coś, kogoś) przez skórę «mieć wyczucie czego, domyślać się» [SJPDor]
  2. czuć (coś, np. przeżyte lata, pracę, słotę) w kościach «odczuwać skutki wysiłku, zmęczenia, odczuwać ból, niedomagać na skutek starości, zmęczenia, przy zmianie pogody» [USJP]
  3. czuć bluesa «orientować się w jakiejś sytuacji, w panującej gdzieś atmosferze, odczuwać to co inni» [USJP]
  4. czuć coś do (kogoś) «darzyć kogoś uczuciem, kochać kogoś» [USJP]
  5. czuć coś do siebie « darzyć się wzajemnym uczuciem sympatii, miłości itp.» [USJP]
  6. czuć do siebie, czuć na się «w sobie postrzedz i uważać, znać się do czego» [L]
  7. czuć mores dla (kogo) «liczyć się z kim, mieć szacunek dla kogo» [SJPDor]
  8. czuć o sobie «pamiętać o sobie, opamiętać się, strzec się, pilnować się» [ESXVII-XVIII]
  9. czuć pismo nosem «orientować się w czym, domyślać się czego» [SJPDor]
  10. czuć z daleka tchórza (Oss. Wyr.) «poznać bojaźliwego po minie» [L]
  11. czuć, wiedzieć itp., skąd wiatr wieje «wyczuwać, orientować się, co się dzieje, jakie się zapowiadają zmiany i dostosowywać się do aktualnej sytuacji» [USJP]
  12. fraz. pot. nie czuć nóg, rąk, kości, posp. gnatów itp. «a) «mieć zmęczone nogi, ręce itp.», b) «być bardzo zmęczonym fizycznie»» [USJP]
  13. kości nie czuć «być bardzo zmęczonym» [ESXVII-XVIII]
  14. książk. ktoś czuje serce w gardle «ktoś doznaje silnych wzruszeń, przeżywa uczucie zachwytu, lęku, strachu, grozy itp.» [USJP]
  15. książk. Poczuć, czuć, mieć pewny, mocny grunt pod nogami, pod stopami «poczuć się, czuć się pewnie, mieć silne oparcie w czymś lub w kimś» [USJP]
  16. ktoś do (kogoś) nic nie czuje «ktoś jest obojętny w stosunku do jakiejś osoby, nie żywi do niej uczucia sympatii» [USJP]
  17. pot. czuć bożą wolę «mieć pociąg płciowy; być dojrzałym do małżeństwa» [SJPDor]
  18. pot. Czuć, poczuć, wyczuć coś przez skórę, czuć, poczuć, wyczuć, zwąchać pismo nosem «przeczuwać, przeczuć, przewidywać, przewidzieć, co się dzieje, domyślać się, domyślić się, że za jakimś faktem kryje się coś niedobrego, niekorzystnego» [USJP]
  19. pot. nie czuć nóg, rąk, kości, posp. gnatów «mieć zmęczone nogi, ręce itp.; być bardzo zmęczonym fizycznie» [USJP]
  20. znać, czuć mores przed kimś «być karnym, posłusznym, bać się i szanować kogoś jednocześnie» [USJP]
  21. żart. czuć do kogoś miętę (przez rumianek) «czuć, poczuć do kogoś sympatię, skłonność, mieć pociąg do kogoś» [USJP]

Połączenia wyrazowe

  1. czuć dotknięcie, czuć ból, niesmak w ustach, głód, pragnienie «uczuwać, mieć, doświadczać, doznawać ich» [SW]
  2. czuć od niego, czuć mu z ust, to mięso już czuć «śmierdzi, zalatuje czym» [SW]
  3. czuć pewny, mocny grunt pod nogami, pod stopami [USJP]
  4. czuć smród, swąd, stęchliznę «bije w nos smród, swąd, stęchlizna» [SW]
  5. Czuj! Czuj! Czuwaj! «pozdrowienie harcerskie» [USJP]

Przysłowia

  1. Bogáty dobrodziejstw twych nié rachujé: Urázy swé bárzo czujé. [ESXVII-XVIII]
  2. Ból wszélki nié ták się czujé, Gdy go kto lékko przyjmujé. [ESXVII-XVIII]
  3. Głodne to więc láto czują, Gdy sie sámi krucy kłują. [SXVI]
  4. Myszy tańcują, gdy kota nie czują. «gdy nikt nie pilnuje, nadużywana jest swoboda» [USJP]
  5. Poty dmą, poki czują, iż gorąco w kászy. [SXVI]
  6. Więc czuje i przez skorę, gdzie dom nie po Bodze. [SXVI]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Agnieszka Piotrowska, Zespół -