czucie

rzeczownik, r.n.
psł. dekl. -jo- tematowa→ pol. dekl. n.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *(s)keṷ- [SEJPBo]
  3. pie. (laryng.)
    *(s)keṷh₁- [LIV2]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *čutьje
  3. od psł.
    *čȕti
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    čití
  3. dłuż.
    cuśe
  4. kasz.
    čëcė
  5. głuż.
    čuće
  6. słc.
    čutie
  7. błr.
    čuccjo
  8. ros.
    čut'jo
  9. ukr.
    čuttjá
  10. strus.
    čoutije
  11. csł.
    čoutije
  12. słoweń.
    čútje
  13. słoweń.
    čȗtie
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. sans.
    ā-kúvate
  3. sans.
    kaví-
  4. niem.
    schauen
  5. stwniem.
    scouwōn
  6. grec.
    koéō
  7. grec.
    akoúō
  8. łac.
    caveō

Ewolucja formalna

  1. pie. *(s)keṷ-
  2. psł. 1 *kju-
  3. psł. 2 *čut-ьje
  4. stpol. *č'ućē
  5. śrpol. čućé
  6. npol. čuće

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «czuwanie, niespanie, pervigilatio» [SStp] SXVI: «niespanie, bezsenność, czuwanie nocne», SW (znaczenie staropolskie): «czuwanie, niespanie»
    • ‍ W czuciu, w łacznieniu, w pragnieniu in vigilijs multis, in fame et siti. SKJ I 66. (około 1400 roku) [SStp]
    • ‍ Potem gdy przeminęłá n[oc] Sálo. zmęczony od czuciá położył sie ná s[wy]m miescu. SienLek 63 1564 [SXVI]
    • ‍ Modlitwami, postem, czuciem dręczył swe ciało. Op. 9. 1900 [SW]
  2. «zdolność odbierania wrażeń zmysłowych» [SXVI] L: «władza czucia, stan, w którym się co czuje, to co się czuje», SWil: «wrażenie przyjemne lub nieprzyjemne, które jaki przedmiot czyni na duszy za pośrednictwem zmysłów; władza czucia, to co się czuje, uczucie», SW: «zdolność odczuwania, dotyk, dotykanie», SJPDor: «zdolność percepcji bodźców; wrażenie, podrażnienie zmysłów wywołane działaniem bodźca zewnętrznego», USJP: psych. med. «odbiór bodźców przez narządy zmysłowe»
    • ‍ Bywa też zálężenie czucia które sápką rzekają. SienLek 72v. 1564 [SXVI]
    • ‍ Gdy się cokolwiek nerwów dotknie, czucie się w nas wzbudza, że poznajemy co jest ostre, gładkie, co miękkie, twarde, suche, ciepłe abo zimne. Weych An. 188 1793 [L]
    • ‍ Czucie ciepła, zimna. 1861 [SWil]
    • ‍ Czucie delikatne, wyrobione. 1900 [SW]
    • ‍ Omackiem szukała ręką śniegu, ale jej palce straciły czucie. Jackiew. Jan 174 1950 [SJPDor]
    • ‍ Zanik czucia w palcach. 2003 [USJP]
  3. «świadomość, przytomność, baczenie, rozum» [SXVI] SW: «czujność, baczność»
    • ‍ Dopiero w on czás niemocnego pomázowáć chcą, kiedy już żadnej o zdrowiu jego nádzieje niemász, i czucie w nim wespołek z żywotem wstawa. KuczbKat 230 1568 [SXVI]
    • ‍ Powinni byli nie tracić czucia od pól, za pomocą czat wysłanych w step. 1900 [SW]
  4. «straż nocna (na określenie części nocy)» [SStp] SXVI: «wartowanie, stanie na warcie, straż», L: «straż nocna»
    • ‍ Już było przyszło jutrzenne czucie (iamque advenerat vigilia matutina), a jedno weźrzaw Pan na stany ejipskie..., i zabił wojskę jich BZ Ex 14, 24. 1455 [SStp]
    • ‍ Przyszło czucie jutrzenne. 1 Leop. Ex. 14. 1561 [L]
    • ‍ O nędzneż to czucie násze, á nędzna straż nászá, jeśli nie będzie łáski [...] tego Páná, iż nas z łáski swej obudzić nie będzie raczył RejPos 104v. 1566 [SXVI]
  5. «smród, odór» [SXVI]
    • ‍ O Nosie álbo niedostátkoch Nozdrza: o czuciu álbo wonicy: tákież o zálężeniu álbo Sápce: [...] GDy komu z nosá śmierdzi , ma wziąć soku miętczánego SienLek 72v 1564 [SXVI]
  6. «zmysł powonienia» [SWil]
  7. «przeczucie, przewidywanie» [SW]
    • ‍ Lilja wodna może przeczuć burze, kwiat czuje - ona miała czucie kwiatu. Słow. 1900 [SW]
    • ‍ Dawno miałem czucie, że Romuald będzie u nas kapłanem. Mick. Listy II, 468. 1949-1955 [SJPDor]
  8. «stosunek, łączność, wspólność, harmonia» [SW] SJPDor: utrzymywać czucie «utrzymywać łączność»
    • ‍ Daje schronienie rozbitkom i ciągle z nimi pozostaje w czuciu i odwagi im dodaje. 1900 [SW]
    • ‍ Trzeci batalion prowadź sam, z czwartym utrzymywać czucie. Sewer. Poboj. 38. 1958 [SJPDor]
  9. «uczucie, serce» [SW] SWil: «władza czucia, to co się czuje, uczucie», SJPDor: daw. «odczuwanie, przeżycia treści uczuciowej»
    • ‍ Są rzeczy, które jedynie czuciem pojmujemy 1861 [SWil]
    • ‍ To człowiek bez czucia. 1900 [SW]
    • ‍ Czucie i wiara silniej mówi do mnie niż mędrca szkiełko i oko Mick Ball. 11 1949 [SJPDor]

Zmiany semantyczne

  1. «zdolność odbierania wrażeń zmysłowych» [SXVI]
  2. «czuwanie, niespanie» [SStp]
  3. «straż nocna» [SStp]
  1. «zdolność odbierania wrażeń zmysłowych» [SXVI]
  2. «świadomość, przytomność, baczenie, rozum» [SXVI]
  1. «zdolność odbierania wrażeń zmysłowych» [SXVI]
  2. «uczucie, serce» [SW]

Związki frazeologiczne

  1. paść bez czucia «upaść bez przytomności, bez zmysłów, bez duszy» [SW]
  2. paść, upaść bez czucia «paść, upaść bez przytomności, bez zmysłów» [SJPDor]
  3. utrzymywać czucie «utrzymywać łączność» [SJPDor]

Połączenia wyrazowe

  1. czucie nocne «czuwanie, niespanie nocą» [SXVI]
  2. czucie ranne «czuwanie, niespanie rano» [SXVI]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Bogna Hamera, Zespół -