gniewać się

czasownik
psł. kon. III -jo-//-je- tematowa→ pol. kon. IV -am, -asz

Etymologia

1. Język praindoeuropejski
2. pie.
   *gʰn̥-
3. od rdzenia pie.
   *gʰen- (etymologia niepewna) [SEJPBo]

1. Język prasłowiański
2. psł.
   *gněvati sę - rzecz. odczasow. od *gněvъ, a to może od †gněti 'palić', pokrewnego *gnětiti 'rozpalać' ogień'

1. Języki słowiańskie
2. czes.
   hněvati se
3. dłuż.
   gniwaś se
4. głuż.
   hněvać so
5. błr.
   hnévacca
6. ros.
   gniévat'sia
7. ukr.
   hnívatysja
8. scs.
   gněvati sę
9. sch.
   gnjéviti
10. słoweń.
    gnévati se

1. Inne języki indoeuropejskie
2. stang.
   gnīdan
3. stwniem.
   gnītan, knītan

Ewolucja formalna

1. pie. *gʰn̥-
2. psł. *gněv-ati sę
3. stpol. gńĕvăć să˛
4. śrpol. gńevać śę

Znaczenia i przykłady użycia

1. «być rozgniewanym, okazywać gniew, irasci, furore accendi, succensere, molestum esse alicui» [SStp] SXVI: «czuć urazę, wewnętrzne niezadowolenie, rozdrażnienie, być oburzonym; okazywać gniew, złościć się; karcić, robić wymówki, upominać; obrażać się, kłócić się; mieć za złe», ESXVII-XVIII: «wybuchać gniewem, złościć się, oburzać się», SWil: «złościć się», SW: «pałać, płonąć, zapalać się gniewem; żywić w sercu gniew, irytować się, sierdzić się, obruszać się, oburzać się, obrażać się, zżymać się, tracić cierpliwość niecierpliwić się, żołądkować się, złościć się, stroić fochy, dąsać się», SJPDor: «wybuchać gniewem, irytować się, złościć się, obrażać się», USJP: «być zagniewanym, poirytowanym», w innym znaczeniu: «okazywać, demonstrować gniew, irytację, urazę»
   • ‍ Gospo[spo]dnie, Boże czci, i dokąd będziesz sie gniewać na modlitwę sługi twego (quousque irasceris super orationem servi tui)? FI 79, 5, sim. Puł. (po roku 1450) [SStp]
   • ‍ Gdy już mieli jechać mowił im a byście się nie gniewali wdrodze. HistJóz E 1530 [SXVI]
   • ‍ Wie krol o tym ale się nie gniewa. PasPam 175v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
   • ‍ Jest to wada gniewać się, mówisz; o nieboże, Większa wada, gdy się kto rozgniewać nie może. Zab. 16, 217 1770-1777 [L]
   • ‍ Gniewają się z sobą. 1861 [SWil]
   • ‍ Gniewać się na kogo. 1900 [SW]
   • ‍ Matka gniewała się, że nie wraca ze szkoły wprost do domu. Was. W. Pok. 104 1949 [SJPDor]
   • ‍ Gniewać się na krnąbrne dziecko. 2003 [USJP]
2. «żyć z kim w niezgodzie, mieć do siebie wzajemną urazę, żal» [SJPDor] USJP: «mieć do siebie wzajemną urazę, żal, żyć z kimś w niezgodzie»
   • ‍ Z nikim (...) nie gniewał się dłużej jak trzy, cztery dni Mort. Spow. 60 1948 [SJPDor]
   • ‍ Z rodziną gniewaliśmy się od lat. 2003 [USJP]

Zmiany semantyczne

1. «być rozgniewanym, okazywać gniew» [SStp]
2. «żyć z kim w niezgodzie, mieć do siebie wzajemną urazę, żal» [SJPDor]

Związki frazeologiczne

1. gniewać się z kim «nie rozmawiać z nim, unikać go, stronić od niego» [SW]

Połączenia wyrazowe

1. gniewać się barzo [SXVI]
2. gniewać się dobrze [SXVI]
3. gniewać się dziwnie [SXVI]
4. gniewać się jawnie [SXVI]
5. gniewać się miernie [SXVI]
6. gniewać się okrutnie [SXVI]
7. gniewać się skwapliwie [SXVI]
8. gniewać się słusznie [SXVI]
9. gniewać się sprawiedliwie [SXVI]
10. gniewać się srodze (srogo) [SXVI]
11. gniewać się surowo [SXVI]
12. gniewać się upornie [SXVI]
13. gniewać się wiecznie (wiekuiście) [SXVI]

Przysłowia

1. Gniewa się Bábá ná targ, á targ o tym nie wie. [ESXVII-XVIII]
2. Nie gniewaj się, a nie przepraszaj. [SW]
3. Nie ma być gniewano, co ma być oddano. «stpol. nie należy gniewać się o to, co należy oddać» [SW]

Wyrazy pokrewne

• dogniewać [SW]
• gniewanie [SStp]
• gniewać [SStp]
• nadgniewać się [SXVI]
• nagniewać się [SW, SXVI]
• nagniewnąć się [SXVI]
• odgniewać się [SXVI]
• pogniewać się [SStp]
• przegniewać [SStp]
• rozgniewany [SW]
• rozgniewać || rozniewać || ozniewać (się) [SStp]
• zagniewanie [SStp]
• zagniewany
• zagniewać się [SXVI, SWil]
• zagniewnąć się [SXVI]
• zgniewać się [SXVI]

Powiązane hasła

• Porównaj: gniew
• Zobacz także: zły

Autorzy: Natalia Koszewska, Ewelina Kwapień