chwała

rzeczownik, r.ż.
psł. dekl. -a- tematowa→ pol. dekl. ż.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *su̯ōl- (etymologia niepewna) [SEJPBo]
  3. od rdzenia pie.
    *su̯el- [IEW]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *xvala
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    chvála
  3. kasz.
    χvała
  4. ros.
    chvałá
  5. ukr.
    chvałá
  6. scs.
    chvala
  7. sch.
    hvála
  1. Polskie formy gwarowe
  2. pol.gw.
    kwała [SGPKar]
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. sans.
    svárati
  3. stisl.
    skvala
  4. stisl.
    skval
  5. het.
    u̯allu-

Ewolucja formalna

  1. pie. *su̯ōl-
  2. psł. *xvala
  3. stpol. xvāłă || fała (reg. małopolsko-mazowieckie)
  4. śrpol. xváła || xfała, [fała]
  5. npol. xfała

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «uznanie, rozgłos, laus, gloria» [SStp] SXVI: «honor, cześć, godność, pochwała, uszanowanie, poważanie», L: «pochwalanie, uznanie znakomitości z zaletą, zaleta; chwalenie głośne po ludziach chodzące, sława», SWil: «pochwalanie, uznanie znakomitości, zaleta», SW: «pochwała», SJPDor: «cześć, sława, świetność, uznanie powszechne», USJP: «powszechne uznanie, cześć»
    • ‍ Na pomstę źle czyniącym, na chwałę dobrych I Pet 2, 14 1449 [SStp]
    • ‍ Wsi spokojna, wsi wesoła| Który głos twéj chwale zdoła? KochSob 69 1586 [SXVI]
    • ‍ Sława urasta ze zdań wielu, chwała z dobrych. Pilch. Sen. list. 3, 318 1807-1814 [L]
    • ‍ Sława urasta ze zdań wielu, chwała z dobrych, 1861 [SWil]
    • ‍ Chwała z własnych ust śmierdzi, z cudzych pachnie. 1900 [SW]
    • ‍ Żołnierze I Dywizji (...) okryli się pod Lenino nieśmiertelną chwałą Barb. Nauka 126. 1950 [SJPDor]
    • ‍ Dni chwały. 2003 [USJP]
  2. «w religii chrześcijańskiej: szczęście wieczne jako nagroda za bogobojne życie, coelestis sanctorium beatitudo» [SStp] SXVI: «szczęście wieczne, raj, królestwo niebieskie (w pojęciu chrześcijańskim)», L: «chwała niebieska, uwielbiona szczęśliwość zbawionych», SWil: «uwielbiona szczęśliwość zbawionych», SW: «szczęśliwość wieczna, żywot wieczny»
    • ‍ Będą se weselić święci w chwale MW 14a (po 1450 roku) [SStp]
    • ‍ Który nas wezwał ku chwale swej: ku żywotowi, i nieśmiertelności. CzechRozm 225, 32 1575 [SXVI]
    • ‍ Stan szczęśliwości przyszłego życia nazywamy chwałą niebieską. Mon. 69, 180 1768 [L]
    • ‍ Chwała, którą Bóg zgotował wybranym. 1861 [SWil]
    • ‍ Niech go Bóg przyjmie do chwały swojej. 1900 [SW]
  3. «uroczyste wyrażania uznania, słowa pieśni wyrażające uznanie, laudatio cantusque» [SStp] SXVI, w kulcie religijnym: «cześć religijna, oddanie czci Bogu, modlitwa, pokłon, ofiara, niekiedy też część ceremonii kościelnych, nabożeństwo», ESXVII-XVIII: «oddawanie czci», L: «cześć, czczenie, uszanowanie», SWil: «cześć, uczczenie, uszanowanie», SW: «cześć, uszanowanie, uwielbienie, adoracja, pokłon»
    • ‍ U ciebie chwała moja w kościele wielikim. Fl 33,1 (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ Dziękujemy Pánu Bogu, ofiarując mu chwałę, to jest owoc warg naszych. KrowObr 178v 1560 [SXVI]
    • ‍ Chwała bądź Bogu Ojcu, Synowi i Duchowi Świętemu. Groch. W. 66 1607-1609 [L]
    • ‍ Za co mu Chwała niech niech bę[dzie] na wieki Że nas z swej Swiętej nie rzuca opieki. PasPam 111 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Jednemu Bogu należy się chwała. 1861 [SWil]
    • ‍ Chwała Ojcu i Synowi i Duchowi św. 1900 [SW]
  4. «postawa budząca uznanie, majestat, maiestat domini» [SStp] SXVI: «majestat, potęga, wspaniałość, okazałość, świetność, moc», ESXVII-XVIII: «świetność, majestat», SW: «miajestat, świetność, okazałość, glorja»
    • ‍ Ujrzycie syna człowieczego siedzącego na prawicy u boga ojca wszechmogącego i mając moc i chwałe, i oprawę wszego świata. Rozm 718 (około 1500 roku) [SStp]
    • ‍ I rękomá dotykali, onej chwały, to jest, pełności bóstwá w ciele jego. CzechEp 144 1583 [SXVI]
    • ‍ Nieraz nam Bog da takie sposoby [...] Do jego Swiętej Chwały pomnozenia. PasPam 111 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Rozświeciła ś. ziemia od chwały jego. 1900 [SW]
  5. «ozdoba, chluba, decus atque laus» [SStp] L: «chwała, zaszczyt czego, co celuje, ozdoba, czoło», SWil: «zaszczyt czego, ozdoba», SW: «to, czym się chwalą, zaszczyt, chluba, ozdoba, czoło», SJPDor: «chluba, zaszczyt, ozdoba», USJP: «chluba, ozdoba»
    • ‍ Zdrowa bądź, królewno niebieska..., zdrowa bądź chwało ludzka. Naw 32 (przed 1500 rokiem) [SStp]
    • ‍ Wy, coście chwałą kraju a rycerstwa chlubą. Dmich. Il. 2, 7 1800 [L]
    • ‍ Wy, coście chwałą kraju a rycerstwa chlubą. Chwałę jednać komu. Syn Boży przyjdzie w swój chwale. 1861 [SWil]
    • ‍ Wy, coście chwałą kraju a rycerstwa chlubą. 1900 [SW]
    • ‍ Nie można ostro przeciwstawiać samego Fredry ówczesnemu szlacheckiemu społeczeństwu, którego był ozdobą i chwałą, które przerastał talentem i cnotami obywatelskimi Boy Obrach. 91. 1949 [SJPDor]
    • ‍ Być chwałą swojej wsi, swoich rodaków. 2003 [USJP]
  6. «sława, chluba, rozgłos, dobre imię» [SXVI] SWil: «chwalenie głośne od ludzi, sława», SW: «uznanie powszechne, rozgłos, sława»
    • ‍ A przeto opuść zmysł wysokości twej á skłoń sie maluczko od chwały twej, wstępując wielkości Alexandrowej. HistAl E8 1550 [SXVI]
    • ‍ Dobić się chwały. 1861 [SWil]
    • ‍ Chwała za cnotą idzie. 1900 [SW]
  7. «ozdoba, duma, zaszczyt, radość, dobrobyt, weselenie się» [SXVI] USJP: «zaszczyt, honor»
    • ‍ Jáką chwałę máją wierni káznodzieje, gdy podbiją pod moc słowá Bożego zacne krole i książętá. LubPs ff4v marg, V5 1558 [SXVI]
    • ‍ Przynosić komuś chwałę. 2003 [USJP]

Zmiany semantyczne

  1. «uznanie, rozgłos» [SStp]
  2. «uroczyste wyrażania uznania, słowa pieśni wyrażające uznanie» [SXVI]
  1. «uznanie, rozgłos» [SStp]
  2. «cześć religijna, oddanie czci Bogu, modlitwa, pokłon, ofiara, niekiedy też część ceremonii kościelnych, nabożeństwo» [SXVI]

Związki frazeologiczne

  1. Bóg kogoś wziął, powołał do swej chwały «ktoś umarł» [SW]
  2. Bóg kogoś wziął, wezwał, powołał do swej chwały «ktoś umarł» [USJP]
  3. chwała Bogu «dobrze się stało, dzięki Bogu» [ESXVII-XVIII]
  4. chwała Bogu «Bogu dzięki; to dobrze!» [SJPDor]
  5. chwała boska, niebieska «szczęśliwość wieczna, żywot wieczny» [SW]
  6. chwała boża albo chwała boska «sprawy boskie, nabożeństwo» [SW]
  7. chwała diabłu «parafraza frazy utartej» [SXVI]
  8. paść na polu chwały «zginąć chlubnie, zaszczytnie, na polu walki» [SJPDor]
  9. paść, polec, zginąć na polu chwały «podn. polec, zginąć chlubnie w walce, w bitwie, na wojnie» [USJP]
  10. przenieść się do wiecznej, niebieskiej, boskiej chwały «umrzeć» [SW]

Połączenia wyrazowe

  1. (nie)godny chwały [SXVI]
  2. bądź chwała Bogu [SXVI]
  3. chwała bądź na wysokości [SXVI]
  4. chwała Bogu [SJPDor]
  5. chwała boża [SXVI]
  6. chwała pańska, Pana [SXVI]
  7. chwałą uczcić [SXVI]
  8. chwałę czynić [SXVI]
  9. chwałę da(wa)ć [SXVI]
  10. chwałę odnosić. chwały dostąpić [SXVI]
  11. chwałę sprawować [SXVI]
  12. chwałę ukoronować [SXVI]
  13. chwałę wieść [SXVI]
  14. coś jest powodem, tytułem do chwały [SW]
  15. dni chwały [SW]
  16. do chwały bożej [SXVI]
  17. docześna chwała [SXVI]
  18. głosić czyjąś chwałę [SW]
  19. godzien chwały [SXVI]
  20. ku chwale [SXVI]
  21. ludzka chwała [SXVI]
  22. mieć chwałę [SXVI]
  23. na chwałę «dla uczczenia» [ESXVII-XVIII]
  24. na chwałę [kogo] [SXVI]
  25. ofiara, obiata chwały [SXVI]
  26. przynosić komuś chwały [SW]
  27. wyzna(wa)ć chwałę [SXVI]
  28. zrobić coś ku swojej, czyjejś chwale [SW]

Przysłowia

  1. Chwała z własnych ust śmierdzi, z cudzych pachnie. [SW]
  2. Lepsze jedno "Chwała Bogu", niż dwoje "dał-li Bóg". [SW]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Vanessa Cichocka, Zespół -