chwalić

czasownik
psł. kon. IV -i- tematowa→ pol. kon. III -'ę, -'isz//-ysz

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *su̯ōl- (etymologia niepewna) [SEJPBo]
  3. od rdzenia pie.
    *su̯el- [IEW]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *xvaliti; niepewne, czy czasownik pierwotny, czy pochodny od rzecz. *xvala
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    chválit
  3. kasz.
    χvalëc
  4. ros.
    chvalit'
  5. ukr.
    chvałýty
  6. scs.
    chvaliti
  7. sch.
    hváliti
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. sans.
    svárati
  3. stisl.
    skvala
  4. stisl.
    skval
  5. het.
    u̯allu-

Ewolucja formalna

  1. pie. *su̯ōl-
  2. psł. *xvaliti
  3. stpol. xvāl'ić || fāl'ić (reg. mazowiecko-małopolskie)
  4. śrpol. xválić, xvalić
  5. npol. xfalić

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «wyrażać uznanie, pochwalać» [SStp] SXVI: «pochwalać, wyrażać o kimś lub o czymś z uznaniem, aprobatą, uznaniem», L: «zalety czyje uznawać, przymioty czyje zalecać», SWil: «zalety czyje uznawać, przymioty czyje zalecać», SW: «zalecać czyje przymioty, odzywać się z uznaniem, wychwalać, podnosić, wysławiać; pochwalać, aprobować», SJPDor: «mówić o kimś lub o czymś z uznaniem, aprobatą», USJP: «mówić o kimś lub o czymś z uznaniem, aprobatą, oceniać dodatnio»
    • ‍ Ku niczemu przewiedzion jest… zły, ale bojące sie Boga chwali. Fl 14, 5 (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ Jáko u rzemieśniká gdy co widzi pięknie wyrysowánego, ten co się na tym nie zna, chwali, i zá dokończoną rzecz ma. SkarŻyw 589, 93 1579 [SXVI]
    • ‍ Nie mam się za co wstydzić, że choć swego, ale godnego chwały, chwalę. Jabł. Buk. praef. 1745 [L]
    • ‍ Co kto lubi, to chwali. 1861 [SWil]
    • ‍ Nowego nauczyciela wszyscy chwalą, że dobrze uczy, że dzieci w karności trzyma. Bogusz. Kura 92 1952 [SJPDor]
    • ‍ Chwalić dziecko za pilność. 2003 [USJP]
  2. «przechwalać się» [SStp] L: «chełpić się, chlubić, zaszczycać się», SWil: «chlubić się, chełpić się», SW: «przechwalać się, popisywać się, chlubić się, szczycić się, chełpić się, wynosić się», SJPDor: «chełpić się czymś, podkreślać własne zalety», USJP: «podkreślać własne zalety, zasługi; chełpić się»
    • ‍ Bo sie chwali (Puł: chwalon bywa) grzesznik w żądzach dusze swojej. Fl 9, 23 (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ Nigdy się prawy żołnierz sam nie chwali. Jabł. Buk. M. 3, 6 1745 [L]
    • ‍ Dwaj ci pisarze chwalą się nawzajem bezczelnie 1861 [SWil]
    • ‍ Nie chwalący się, takim jak on poradzę dwom. Sienk. 1900 [SW]
    • ‍ Nie chwalił się swoim życiem, nie obnosił się przed ludźmi ze swoim udziałem w partyzantce ani dzielną postawą w hitlerowskim więzieniu. Kowalew. S. Bliżej, 23 1952 [SJPDor]
    • ‍ Chwalił się kolegom, że dostał nagrodę. 2003 [USJP]
  3. «w kulcie religijnym «czcić, wyrażać uznanie (słowem, pokłonem) » [SStp] SXVI: «czcić, wielbić, wyznawać, oddawać cześć boską», L: «chwalić boga, wielbić go, czcić, dziękować mu, służyć mu, modlić się», SWil: «wielbić, czcić, sławić, błogosławić», SW: «wielbić, uwielbiać, czcić, sławić, błogosławić, adorować», SJPDor: «czcić, wielbić, sławić», USJP: podn. «czcić, wielbić, sławić»
    • ‍ W cerekwiach chwalić ciebie będę, Gospodnie. Fl 25, 12 (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ A ták pójdźmy chwalmy, płáczmy, á padnijmy przed nogámi jego. RejPos 53v 1566 [SXVI]
    • ‍ Chwalcie Pana z jego świątobliwości, Chwalcie Pana z jego wielkiej możności, Chwalcie Pana, ogromnemi trąbami, Chwalcie Pana przyjemnemi lutniami. J. Kochan. Ps. 214 1629 [L]
    • ‍ Chwalić Pana z jego świątobliwości. 1861 [SWil]
    • ‍ Ciebie, Boże chwalimy. Chwalcie Pana prze dobroć jego. Kochan. 1900 [SW]
    • ‍ Nic nie pozostaje dalej jeno siać, żąć, Boga chwalić i cicho w kącie siedzieć... Krasz. Kołk. 44 1950 [SJPDor]
    • ‍ Chwalić Stwórcę. 2003 [USJP]
  4. «zachwalać, polecać» [SStp]
    • ‍ W wielich rzeczach rączość chwalona bywa. Sul 32 1449 [SStp]
  5. «schlebiać» [SStp]
    • ‍ Wszego dnia przegarzali są mnie nieprzyjaciele moji a jiż mie chwalechą (Puł: jiż mie chwalili), przeciwo mnie przysięgachą. Fl 101, 9 (przed 1400 rokiem) [SStp]
  6. «grając w pikietę: licytować» [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «wyrażać uznanie, pochwalać» [SStp]
  2. w kulcie religijnym «czcić, wyrażać uznanie (słowem, pokłonem)» [SStp]

Związki frazeologiczne

  1. chwali ci się to «dobrześ zrobił» [SW]
  2. chwali się co komu «coś jest komuś poczytywane za zasługę» [SJPDor]
  3. chwalić Boga « Bogu dzięki, chwała Bogu» [SJPDor]
  4. chwalić Boga «to bardzo dobrze; na szczęście; Bogu dzięki» [USJP]
  5. chwalić sobie u kogo «być zadowolonym z pobytu u niego» [SW]
  6. wszelki duch Pana Boga chwali «okrzyk wyrażający zdziwienie, strach, przerażenie itp.» [SJPDor]

Połączenia wyrazowe

  1. bałwochwalić «chwalić bałwany» [SWil]
  2. chwalić sobie «być zadowolonym» [ESXVII-XVIII]
  3. chwalić sobie co «być zadowolonym z czego» [SJPDor]
  4. chwalić sobie u kogo «powiadać, że mu dobrze w czyim domu, na czyjej służbie» [SW]

Przysłowia

  1. Cudze chwalicie, swego nie znacie (sami nie wiecie, co posiadacie). «o niesłusznym przedkładaniu tego, co obce, co należy do kogoś innego, nad to, co swoje, rodzime» [USJP]
  2. Każda liszka [pliszka, sroka, sroczka] swój ogonek chwali. «ludzie mają skłonności do samochwalstwa, przypisywania sobie zasług, nie zawsze słusznie» [USJP]
  3. Każda liszka swój ogon chwali. [SWil]
  4. Każda liszka swój ogonek chwali. [SW]
  5. Konia nie doświadczywszy, potrawy nie skosztowawszy, człowieka nie sprobowawszy, nie chwal. [SWil]
  6. Kto się chwali, ten się gani. [SW, SWil]
  7. Nie chwal dnia przed wieczorem. [SJPDor]
  8. Nie chwal dnia przed zachodem słońca. «nie ciesz się z czegoś, nie oceniaj czegoś pozytywnie zbyt wcześnie, bo możesz się zawieść. » [USJP]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Nina Borowik, Zespół -