mądrość

rzeczownik, r.ż.
psł. dekl. -i- tematowa→ pol. dekl. ż.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *mon-dʰ-ro- [SEJPBo]
  3. od rdzenia pie.
    *men- [IEW]
  4. od rdzenia pie.
    *dʰē- [IEW]
  5. pie. (laryng.)
    *mon-dʰh₁-ro- [EDSIL]
  6. od rdzenia pie. (laryng.)
    *men- [LIV2]
  7. od rdzenia pie. (laryng.)
    *dʰeh₁- [LIV2]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *mǫdr-ostь
  3. od psł.
    *mǫ́drъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    moudrost
  3. słc.
    múdrosť
  4. błr.
    mudrasc'
  5. ros.
    múdrost'
  6. ukr.
    múdristʹ
  7. bułg.
    mădrost
  8. sch.
    mudrost
  9. słoweń.
    modrost
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    mañdras, mandrùs
  3. łot.
    muôdrs
  4. sans.
    mandhātar-
  5. niem.
    munter
  6. stwniem.
    muntar
  7. goc.
    mundōn
  8. grec.
    manthánō

Ewolucja formalna

  1. pie. *mon-dʰ-ro-
  2. psł. *mǫdr-ostь
  3. stpol. mā˛drość
  4. śrpol. mǫdrość || [mędrość, mudrość]
  5. npol. mǫdrość

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «rozum, wiedza, rozsądek, doświadczenie, uczoność, przezorność, umiejętność, sapientia, intelligentia, providentia, scientia, peritia, prudentia» [SStp] SXVI: «zdolność trafnego rozróżniania dobra i zła, trafnego rozumowania, rozwiązywania trudnych sytuacji, też wiedza», ESXVII-XVIII: «posiadanie wielu wiadomości, rozumność, roztropność», L: «oppos. głupość, głupstwo», SWil: «znajomość serca ludzkiego, świata i rzeczy; doświadczenie życia», SW: fil. «zdolność należytego stosowania rozumu i wiedzy do osiągania celów zamierzonych, chwalebnych; zdolność przenikania rzeczy i stosunków; jasność i przenikliwość umysłu», SJPDor: «rozumienie świata i ludzi, wiedza o nich, umiejętność jej stosowania; to, co się wie, umie; rozum, rozsądek», USJP: «wiedza nabyta przez naukę lub doświadczenie i umiejętność jej wykorzystania»
    • ‍ Zakon gospodnow... mądrość (sapientiam, Puł: mądrość) dające malutkim. Fl 18, 8. (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ Panna mądrościj pełna, gdy ubaczyła wolą jego, tak jemu odpowiedziała. OpecŻyw 22v 1522 [SXVI]
    • ‍ Mądrość najwiętsza każdego, znać dobrze siebie samego. Cn. Ad. 463 1632 [L]
    • ‍ Nieschodzi widzę na niczym Niebu obmyśla mu Panieńska mądrość to wszystko czym by się jego mogła chełpić i zdobić wyniosłość. PasPam 282 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Nauka mądrości jest trudną. 1861 [SWil]
    • ‍ Nauką i pieniędzmi drudzy cię zbogacą; mądrość musisz sam z siebie własną dobyć pracą. Mick. 1902 [SW]
    • ‍ Mądrość polega (...) na umiejętności stawiania celów, zdolności przewidywania, na trzeźwości sądów. Arasz. Prus 276 1948 [SJPDor]
    • ‍ Mądrość i dobroć nim kierowała. 2003 [USJP]
  2. «zmyślność, chytrość, przebiegłość, sollertia, astutia, industria» [SStp] SJPDor: «spryt życiowy, przebiegłość, przemyślność; o zwierzętach: zmyślność», USJP: «umiejętność szybkiego orientowania się; spryt, przemyślność, zmyślność»
    • ‍ Wąż tę to mądrość ma, iże gdyż ji chcą zabić, tedyć więc on swą głowę kryje. Gn 172b. (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ Pelikan leciał nieumęczenie, płynąc jak biały okręt przez burzliwe morze ciemności, kierując się tajemną mądrością ptaków tak, jak żeglarze nieomylną busolą. Makusz. O dwóch 147 1953 [SJPDor]
    • ‍ Mądrość polityczna. 2003 [USJP]
  3. «przen: mądrzy ludzie» [SXVI]
    • ‍ Pogáńska stara mądrość, pisałá historie, sławiąc ludzie w boju mężne i w spráwách dzielne. SkarŻyw A3v. 1579 [SXVI]
  4. «o doskonałej mądrości, będącej atrybutem istoty nadprzyrodzonej; w odniesieniu do Boga utożsamianej niekiedy z samą osobą Bogu» [SXVI] SWil: «bóstwo»
    • ‍ O boże wszechmocny [...], proszę twé niewymowné łaski raczyż mi to dać z swé mądrościj, abych pilnie mogła slużyć jego święté miłości. OpecŻyw 15 1522 [SXVI]
  5. «mądre słowa; pouczenie, morał; zasada, maksyma» [SXVI] SJPDor: «to, że coś jest mądre», w innym znaczeniu: pot. «powiedzenia, poglądy, sądy, rzeczy mądre», USJP: «to, co jest mądre, np. mądry sąd o czymś, mądre powiedzenie»
    • ‍ Z językáć wszystki mądrośći: Náuk wszelkich ich chytrośći. BierEz Dv 1578 [SXVI]
    • ‍ Zdumiewałem się tylko nad głęboką twoich opinii mądrością. Kaczk. Murd. I, 199 1900 [SJPDor]
    • ‍ Wydawało mu się, że posiadł wszystkie mądrości świata. 2003 [USJP]
  6. «konkretna wiedza lub określona dyscyplina naukowa» [SXVI]
    • ‍ Tedy Alexander wszytki księgi pogańskie popalić kazał, ale księgi o gwiazdach o lekarstwie, o rozmaitej mądrości wszytki do Macedoniej wziąć kazał. BielŻyw 154 1535 [SXVI]
  7. «mądrość ludzka = zbiór przymiotów i cnot potrzebnych do dobrego życia człowieka» [SWil] SW: «w filozofii greckiej: cnota duszy rozumnej, cnota rozumu; panowanie rozumu nad popędami i namiętnościami, dzięki czemu utrzymuje się harmonia wewnętrzna i na zewnątrz najskuteczniej podąża się do celów dobrych; umiejętność utrzymania słusznego środka albo złotego środka pomiędzy ostatecznościami; naczelna cnota mędrca, filozofa», USJP: «bycie mądrym, cecha tego, co jest mądre»
    • ‍ Mądrość jest doskonałe i zupełne dobro duszy. 1861 [SWil]
    • ‍ Mądrość narodu, władcy. 2003 [USJP]
  8. «posp. iron. błaha myśl, nie wielki rozum» [SWil] SJPDor: «często ironicznie o rzeczach pozornie mądrych, trudnych, a w rzeczywistości błahych, nieskomplikowanych», USJP: «ironicznie: o rzeczy pozornie mądrej, trudnej, a w rzeczywistości niezbyt skomplikowanej»
    • ‍ Wielka mądrość! 1861 [SWil]
    • ‍ Wymawiał te słowa drzemiącymi wargami, nadaremnie usiłując przypomnieć sobie, kto i kiedy taką mądrość sfabrykował. Żer. Prom. 78 1948 [SJPDor]
    • ‍ A to ci mądrość! 2003 [USJP]

Zmiany semantyczne

  1. «rozum, wiedza, rozsądek, doświadczenie, uczoność, przezorność, umiejętność» [SStp]
  2. «zmyślność, chytrość, przebiegłość» [SStp]
  1. «rozum, wiedza, rozsądek, doświadczenie, uczoność, przezorność, umiejętność» [SStp]
  2. «konkretna wiedza lub określona dyscyplina naukowa» [SXVI]

Połączenia wyrazowe

  1. anat. zęby mądrości «cztery zęby trzonowe, najpóźniej wyrastające» [SW]
  2. anat. zęby mądrości «ostatnie tylne zęby trzonowe u człowieka wyrastające między 18 a 30-35 rokiem życia» [USJP]
  3. drzewo mądrości boży «drzewo wiadomości dobrego i złego» [SXVI]
  4. duch mądrości «łac. spiritus sapientiae» [SXVI]
  5. figle mądrości «wybiegi, sztuczki, fortele» [SW]
  6. księgi mądrości «księgi Starego Testamentu o charakterze dydaktycznym; ogólniej: księgi zawierające głęboką wiedzę, uczone» [SJPDor]
  7. księgi mądrości «księgi Pisma św. sapiencjalne i prorockie» [SXVI]
  8. mądrość boska [ESXVII-XVIII]
  9. mądrość boża (albo boska) «łac. sapientia Dei» [SXVI]
  10. mądrość książkowa «wiedza zaczerpnięta z książek, nieprzydatna w życiu praktycznym, nieżyciowa, teoretyczna» [SJPDor]
  11. mądrość ludzka «niedoskonała, dotycząca spraw doczesnych, łac. sapientia humana a. hominis» [SXVI]
  12. mądrość najwyższa, przedwieczna, wcielona «Bóg, Bóstwo» [SW]
  13. mądrość przedwieczna, wcielona, najwyższa «Bóg, Opatrzność» [SJPDor]
  14. mądrość życiowa «umiejętność radzenia sobie w życiu, płynąca z doświadczenia życiowego, z praktycznego ustosunkowania się do życia i jego spraw» [SJPDor]
  15. mądrość życiowa «umiejętność radzenia sobie w życiu, płynąca z doświadczenia życiowego, z praktycznego ustosunkowania się do życia» [USJP]
  16. mądrość, wiedza książkowa «wiedza zaczerpnięta z książek, nieprzydatna w życiu praktycznym, nieżyciowa, teoretyczna» [USJP]
  17. nauka mądrości, o mądrości «filozofia, łac. doctrina sapientiae» [SXVI]
  18. skarb mądrości «łac. thesaurus sapientiae» [SXVI]
  19. zęby mądrości «ostatnie tylne zęby trzonowe, wyrzynające się dopiero po szesnastym roku życia» [SJPDor]

Przysłowia

  1. Albowiem gdzie opilstwo pánuje, rozum, zdrowa rádá, roztropność, mądrość ustępują. [SXVI]
  2. Ale to słowo cnotá wiele w sobie zámyka. Naprzód mądrość, która, czego szukáć, á czego się chronić, uczy. [SXVI]
  3. Bez ciekawości nie ma mądrości. [SJPDor]
  4. Bez ciekawości nie ma mądrości. «żeby coś poznać, należy się tym zainteresować, interesowanie się światem wzbogaca wiedzę» [USJP]
  5. Bo jest nawyższa mądrość samego siebie poznać. [SXVI]
  6. Bogáctwá z mądrością uciészne. [ESXVII-XVIII]
  7. Bojaźń Pańská początkiem jest káżdej mądrości. [SXVI]
  8. Ile cierpliwości, tyle mądrości. [SJPDor]
  9. Ile kto ma cierpliwości, tyle ma mądrości. [SW]
  10. Kto z mądremi często gada, być bez pożytku jákiego z mądrości ich nie może. [SXVI]
  11. Ktory [Sokrates] też mowił, że wielika mądrość jest dobre od złego rozeznać. [SXVI]
  12. Leć mądrość z láty przychodzi. [SXVI]
  13. Mądrość - część nalepsza. [SXVI]
  14. Mądrość látom przysmákiem. [SXVI]
  15. Mądrość nade wszytko jest nalepsza. [SXVI]
  16. Mądrość najwiętsza każdego znać siebie samego. [SW]
  17. Nie to mądrość mądrym być, álbo wielkość świátá rozumem chciéć ogárnąć. [SXVI]
  18. Obumbratur sapientia vino. Mądrość bywa záćmiona od pijaństwá. [SXVI]
  19. Pierwszy stopień mądrości bać sie Bogá miłego. [SXVI]
  20. Przedniejsza mądrość, kto sie boi Bogá. [SXVI]
  21. Táć jest pirwsza mądrość: Páná Bogá sie bać. [SXVI]
  22. Zgodá i jedność, do mądrości drogá. [SXVI]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autor: Martyna Sabała