mądry

przymiotnik
psł. odm. złożona (zaimkowa)→ pol. odm. przymiotnikowa

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *mon-dʰ-ro- [SEJPBo]
  3. od rdzenia pie.
    *men- [IEW]
  4. od rdzenia pie.
    *dʰē- [IEW]
  5. pie. (laryng.)
    *mon-dʰh₁-ro- [EDSIL]
  6. od rdzenia pie. (laryng.)
    *men- [LIV2]
  7. od rdzenia pie. (laryng.)
    *dʰeh₁- [LIV2]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *mǫ́drъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    moudrý
  3. słc.
    múdry
  4. błr.
    mudry
  5. ros.
    múdryj
  6. ukr.
    múdryj
  7. scs.
    mǫdrъ
  8. bułg.
    mắdăr
  9. sch.
    múdar
  10. słoweń.
    moder
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    mañdras, mandrùs
  3. łot.
    muôdrs
  4. sans.
    mandhātar-
  5. niem.
    munter
  6. stwniem.
    muntar
  7. goc.
    mundōn
  8. grec.
    manthánō

Ewolucja formalna

  1. pie. *mon-dʰ-ro-
  2. psł. *mǫ́drъ(jь)
  3. stpol. mā˛drȳ
  4. śrpol. mǫdry

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «rozumny, rozsądny, doświadczony, wiele wiedzący i umiejący, uczony, sapiens, prudens, eruditus, peritus» [SStp] SXVI: «posiadający zdolność trafnego rozróżniania dobra i zła, trafnego rozumowania, rozwiązywania trudnych sytuacji; inteligentny; dużo wiedzący i umiejący, uczony», ESXVII-XVIII: «rozumny, roztropny», L: «opposit. głupi», SWil: «posiadający mądrość, roztropny, uważny, baczny, względny a wyrozumiały, doświadczony, znający świat i ludzi», SW: «odznaczający się mądrością, rozumny, roztropny; doświadczony, rozsądny, dojrzały umysłowo, przezorny; uczony, światły, niegłupi», SJPDor: «mający dużo rozumu, rozsądku, wiedzy, doświadczenia; rozumny, rozsądny», USJP: «mający dużą wiedzę, inteligencję, doświadczenie i umiejący je wykorzystać; rozumny»
    • ‍ Ta słowa pisze mądry Salomon. Kśw br 1. (około 1350 roku) [SStp]
    • ‍ Liszká też byłá zbládnęłá| A drząc ták odpowiedziáłá: Toć mię mądrą uczyniło| Co sie temu przygodziło. BierEz K4 1578 [SXVI]
    • ‍ Gdy bym ja był Mężem tamtej Żony [...] z Nalazł że by ja na cię Sposobu że bym z Ciebie uczynił prawdziwego kapłona. i Potrafił wto że bys był Namiesnikiem Mądrego Orygenesa. PasPam 193. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Ten mądry, który najmniej głupim jest. Mon. 65, 394 1766 [L]
    • ‍ Nie ten mądry, kto wiele umié; ale ten, kto umié, co potrzeba. 1861 [SWil]
    • ‍ Bądźcie mądremi, jako wężowie. 1902 [SW]
    • ‍ Bardzo mądrym, przewidującym i dyskretnym lekarzem epoki mieszczańskiej jest Berent. Fik Dwadz. 27 1949 [SJPDor]
    • ‍ Poradź się kogoś mądrego. 2003 [USJP]
  2. «(w Biblii) znawca i wykładacz Biblii, uczony w Piśmie św., Scripturae Sanctae peritus» [SStp]
    • ‍ Mądremu scribe (stetit autem Esdras scriba Neh 8, 4). MPKJ V 52. 1471 [SStp]
  3. «dowodzący rozumu, rozsądku, mądrości, zawierający wiedzę, qui sapientis, prudentis est, sapientiae documentum est» [SStp] SXVI: «świadczący o mądrości, rozsądku, sprycie, sensownie obmyślany, też wymagający mądrości (o wytworach i działaniu)», ESXVII-XVIII: «będący wynikiem czyjejś roztropności, dowodem rozumu, nacechowany mądrością», SWil: «doskonały, dobrze obmyślony, właściwy, stosowny», SW: «logiczny, racjonalny, stosowny, słuszny, właściwy, nacechowany mądrością, dobrze obmyślony», SJPDor: «dobrze, sensownie obmyślany, przemyślany; znamionujący rozum, rozsądek; zwierający rzetelną wiedzę, pełny erudycji; uczony», USJP: «świadczący o erudycji, rozumie, rozsądku, dobrze obmyślony»
    • ‍ Wszem dobrym żakom słusza swego mistrza czcić, acz się chce w jego uczeniu nauczyć, bo z uczenia mądrego dobywają czci. (około 1420 roku) [SStp]
    • ‍ Abowiem wolnym umysłom [...] przywoitsza jest Historyej znajomość, i ćwiczenie W mądrych obyczajach. KwiatKsiąż H3 1564 [SXVI]
    • ‍ To wszystko mądro [!] dobrego wodza Stało się dyspozycyią że i owym potęgom ktore na Cesarza Tureckiego mogły by się porwać nieprzyszło się z kupić i Traktaty Szkodliwe rozerwane. PasPam 100. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Mądre prawa. 1861 [SWil]
    • ‍ Gdy zabierała głos, zawsze wygłaszała swoisty mądry sąd o ludziach i sprawach. Goj. Krata 14o 1948 [SJPDor]
    • ‍ Mądry plan. 2003 [USJP]
  4. «w funkcji rzeczownika «człowiek rozumny, mądry» [ESXVII-XVIII] SW: «człowiek mądry», SJPDor: w użyciu rzeczownikowym «człowiek mądry; mędrzec», USJP: w użyciu rzecz. «człowiek mądry»
    • ‍ Mądrzy powiedają, że kto ma wolne sumnienie ten wszelakie kalumnije i Ludzkie fałszywe mowy powinien lekce ważyć. PasPam 148 (XVIII) [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Łatwiej jest głupcowi dziesięć zarzutów uczynić, jak [niż] mądremu jeden rozwiązać. Kossak. Ksiądz 256 1786 [SJPDor]
    • ‍ Mądry głupiemu ustąpił. 1902 [SW]
    • ‍ Tu (Na to) nie ma mądrych. 2003 [USJP]
  5. «wymagający wielkiej wiedzy, nacechowany erudycją, naukowy, uczony» [SW] SJPDor: pot. «wymagający rozumu, wiedzy, zdolności, umiejętności; trudny», USJP: «wymagający wiedzy, zdolności, rozumu; trudny»
    • ‍ Co to mądrego ciesielka! Siekiera, piła, sznur a dobra wola, ot i cieśla! Krasz. Sfinks I, 35 1879 [SJPDor]
    • ‍ Pisują mądre księgi. 1902 [SW]
    • ‍ To dla mnie za mądre. 2003 [USJP]
  6. «szczwany, szpakami karmiony, nie w ciemię bity, chytry, przebiegły, przemądrzały, dowcipny, filuterny» [SW] SJPDor: «nie dający się wyprowadzić w pole; sprytny, przebiegły, chytry, szczwany; o zwierzęciu: zmyślny», USJP: «umiejący sobie radzić w różnych sytuacjach, niedający się oszukać, przechytrzyć; sprytny, zmyślny, przemyślany»
    • ‍ Mądry oszust. 1902 [SW]
    • ‍ Jest sprytny, obrotny, mądry, przewidujący. Robi karierę wykalkulowaną arytmetycznie. Putr. Wrzes. 102 1952 [SJPDor]
    • ‍ Nie bądź taki mądry! 2003 [USJP]
  7. «gw. nawiedzony, mający moc nadludzką leczenia chorych, znachor» [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «rozumny, rozsądny, doświadczony, wiele wiedzący i umiejący, uczony» [SStp]
  2. w funkcji rzeczownika «człowiek rozumny, mądry» [ESXVII-XVIII]

Związki frazeologiczne

  1. otóż mi mądry Salomon «przebiegły, ale głupi» [SW]
  2. pot. I bądź tu mądry; bądź mądry i pisz wiersze «powiedzenia używane wtedy, gdy się jest bezradnym wobec trudnej sytuacji, z której trzeba znaleźć wyjście» [USJP]
  3. pot. Tu (Na to) nie ma mądrych. «są takie sytuacje, sprawy, wobec których wszyscy są bezradni» [USJP]

Połączenia wyrazowe

  1. mądra głowa «człowiek mądry» [SJPDor]
  2. mądra rada, polityka «trafna» [SW]
  3. mądre drzewo «modrzew» [SW]
  4. mądre oczy «pełne rozumu, inteligentne» [SW]
  5. mądre stworzenie «zmyślne» [SW]
  6. prow. mądre drzewo «modrzew» [SWil]
  7. Tęga, otwarta, mądra głowa, tęgi, otwarty umysł «z uznaniem o mądrym, inteligentnym człowieku» [USJP]

Przysłowia

  1. A nikt nie mądr áż po szkodzie. [SXVI]
  2. A oni mędrszymi stawszy się po szkodzie, polepszyli się. [SXVI]
  3. A też już teraz mędrsze się jájcá nájdują, niż kokoszy ktore ich nálęgły. [SXVI]
  4. Biáłagłowá grzeczna, wino mocne, z namędrszego uczyni błazna. [ESXVII-XVIII]
  5. Bo żadny mądr nie bywa aliż więc po szkodzie. [SXVI]
  6. Bogáctwá tę własność máją. Mądrego głupiem dziáłáją. [ESXVII-XVIII]
  7. Bydło, świnie, kozy, mądrsze niż ten pastyrz boży. [SXVI]
  8. Bywa mędrszy ná ostátek, kogo ćwiczy niedostátek. [SXVI]
  9. Delphinum notare doces, proverbium, Prostak doktora uczy, jáje chce być mędrsze niż jego máć kokosz. [SXVI]
  10. Dictum sapienti sat est: Dosyć mądremu rzeczono. [SXVI]
  11. Dlatego djabeł mądry, że stary. [SW, SWil]
  12. Głupi daje, mądry bierze. «mądrzejszy jest ten, kto bierze» [USJP]
  13. Głupi mądrego przegadał. [SJPDor]
  14. I mądry głupi, gdy go nędza złupi. [SJPDor]
  15. I mądry głupi, gdy go nędza złupi. «nawet mądry staje się bezsilny, kiedy znajdzie się w nędzy» [USJP]
  16. Iż głupim ustąpić, á ich postępkámi się nie obráżáć mądrego rzecz jest. [SXVI]
  17. Jaje mądrzejsze od kury. «człowiek młody, niedorosły chce uchodzić za mądrzejszego od dojrzałych, doświadczonych» [SJPDor]
  18. Jajko (chce być) mądrzejsze od kury. «o sytuacji, kiedy dziecko usiłuje pouczać ojca lub matkę» [USJP]
  19. Jużci dziś nie tylko kury mądre, ále też i sáme jájcá. [SXVI]
  20. Kożdy mędrszy po szkodzie. [SXVI]
  21. Kto chodzi z mądremi, mądry bywa. [SXVI]
  22. Kto w dziesiąci leciech nie będzie nadobny, we dwudziestu gładki, we trzydziestu duży, we czterdziestu mądry, w piąciudziesiąt bogáty, w sześciudziesiąt nabożny, tedy już do śmierci tákim nie będzie. [ESXVII-XVIII]
  23. Kto z mądrymi chodzi, mądrym będzie, przyjáciel głupich, podobnym im będzie. [ESXVII-XVIII]
  24. Lepiej z mądrym zgubić (przegrać), niż z głupim znaleźć (wygrać). [SJPDor]
  25. Lepiej z mądrym zgubić, niż z głupim znaleźć. «zawsze, niezależnie od okoliczności, lepiej przestawać z mądrymi» [USJP]
  26. Mądrej głowie dość dwie słowie (na słowie). [SJPDor]
  27. Mądrej głowie dość dwie słowie. [SW]
  28. Mądrej głowie dość dwie słowie. «mądremu człowiekowi nie trzeba długo tłumaczyć, żeby zrozumiał, o co chodzi» [USJP]
  29. Mądréj głowie, dość na słowie [SWil]
  30. Mądremu dość skinąć, ostátka się domyśli. [ESXVII-XVIII]
  31. Mądry bierze, a niebaczny daje. [SJPDor]
  32. Mądry głupiemu ustąpi. [SW]
  33. Mądry głupiemu ustępuje. «ten, kto jest mądry, nie będzie się upierał po to, by postawić na swoim» [USJP]
  34. Mądry Medyk upátruie, áby wątrobę chłodząc, nie záziębił żołądká. [ESXVII-XVIII]
  35. Mądry nie mówi, aż głupi przestanie. [SW]
  36. Mądry ojciéc syná ma mieć głupiégo, á bogáty ubogiego. [ESXVII-XVIII]
  37. Mądry Polak po szkodzie. [SW, SJPDor, SWil]
  38. Mądry Polak po szkodzie. «o charakterystycznej dla Polaków nieumiejętności przewidywania niebezpieczeństwa i zapobiegania mu» [USJP]
  39. Mądryć gdy z sidłá wynidzie, Po drugi raz w nię nie przyjdzie. [SXVI]
  40. Nie ma być sługá mędrszy, á niźli pan jego. [SXVI]
  41. Nie to jest mądry, co wiele spraw umie, lecz co złe z dobrym rozeznáć rozumie. [SXVI]
  42. Nie to mądrość mądrym być, álbo wielkość świátá rozumem chciéć ogárnąć. [SXVI]
  43. Obácz Polaku: á bądź przed szkodą mądry. [SXVI]
  44. Pieniędzmi, bogactwy mądry władnié, głupi jem służy. [ESXVII-XVIII]
  45. Pijaństwo mądremu baczenia odejmujé. [ESXVII-XVIII]
  46. Podobáć się mądremu, dość i jédnemu. [ESXVII-XVIII]
  47. Powodzeniem ludzié spráwy miérzą, nié mądrem baczeniem. [ESXVII-XVIII]
  48. Przede drzwiami bogatych błaznow, mądrzy zwykli siadać. [ESXVII-XVIII]
  49. sero sapiunt phryges, proverbium, Po szkodzie Polak mądr. [SXVI]
  50. Słuchájąc mądry mędrszym zostánie. [SXVI]
  51. To już tu uczniowie mędrszy nád mistrze. [SXVI]
  52. U mądrego nie masz nic zbytniego. [SJPDor]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autor: Martyna Sabała