głupi

przymiotnik
psł. odm. złożona (zaimkowa)→ pol. odm. przymiotnikowa

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *glou̯-po- (etymologia niepewna) [SEJPBo]
  3. od rdzenia pie.
    *gel- [SEJPBo]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *glupъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    hloupý
  3. dłuż.
    glupy
  4. głuż.
    hłupy
  5. słc.
    hlúpy
  6. błr. dial.
    hlúpy
  7. ros.
    glúpyj
  8. ukr.
    hlúpyj
  9. bułg.
    glup
  10. mac.
    glup
  11. sch.
    glúp
  12. słoweń.
    glúp
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    glaũsti
  3. lit.
    glaudùs

Ewolucja formalna

  1. pie. *glou̯-po-
  2. psł. *glupъ(jь)
  3. stpol. głupȳ, głup̍i (pod wpływem przysłówka głupie)
  4. śrpol. głup̍i
  5. npol. gu̯up̍i

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «głupi, tępy, niemądry, stultus, insipiens» [SStp] SXVI: «niemądry, nierozumny; chory umysłowo, niepoczytalny; nieuczony, prostacki (lub uchodzący za takiego)», ESXVII-XVIII: «niemądry, nierozważny, niedoświadczony», L: «bez rozgarnienia będący», SWil: «bez rozgarnienia będący, nie mający żadnego rozsądku», SW: «nie mający rozumu, nierozumny, niemądry, nierozsądny, nierozgarnięty, ograniczony; gw. obłąkany», SJPDor: «nie mający rozumu; niemądry, nierozsądny; bezmyślny, naiwny, niedoświadczony», USJP: «pozbawiony bystrości; nieinteligentny, ograniczony»
    • ‍ Lud głupi rozgorzył imię twoje (populus insipiens incitavit nomen tuum). Fl 73, 19, sim. Puł. (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ A żoná jego [Marchołta] byłá z nim, ktora była bárzo strászliwa i głupia. March A2 1521 [SXVI]
    • ‍ Kto z przyrodzenia głupi, i w Paryżu sobie rozumu nie kupi. Rys. Ad. 22 1640 [L]
    • ‍ Chłop głupi między Dworzany| Jáko Wilk między Brytány. ŻabFor A3v. 1644 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Głupi jak cielę, jak osieł. 1861 [SWil]
    • ‍ Głupi jak but, jak stołowe nogi. 1900 [SW]
    • ‍ Widziane rzeczy, żeby on tak latał za tą głupią gęsią! Ukn. Strachy 222 1938 [SJPDor]
    • ‍ Głupi jak but (z lewej nogi), głupi, tępy jak noga stołowa (stołowe nogi). 2003 [USJP]
  2. «niedoświadczony, prostoduszny, naiwny, ignorans, simplex» [SStp] SW: «naiwny, niebaczny, nierozważny, nieostrożny», SJPDor: «ironicznie: nie umiejący dbać o własne korzyści, naiwnie bezinteresowny; niepotrzebnie się czym przejmujący», USJP: «dający się wykorzystywać, naiwny»
    • ‍ Otoś, mistrzu, barzo głupi, nie rozumiesz o tej kupi! De morte w. 256 (przed 1500 rokiem) [SStp]
    • ‍ Nie ma głupich. 1900 [SW]
    • ‍ Stefek zacisnął zęby. Głupie serce wali jak na alarm (...) najgorszy jest właśnie ten moment oczekiwania, nim się zacznie [bombardowanie]. Was. W. Rzeki 430 1950 [SJPDor]
    • ‍ To pozer, a te głupie dziewczyny dają się na to nabrać. 2003 [USJP]
  3. «lekkomyślny, levis» [SStp]
    • ‍ O głupiem braniu rzeczy cudzych. Sul 14, sim. ib. 44 (po 1450 roku) [SStp]
  4. «prostacki, rusticus, incultus» [SStp]
    • ‍ Głupia rustica. R XVI 340 (około 1450 roku) [SStp]
  5. «małej wartości, błahy, vilis» [SStp] SXVI: «nieważny, błahy», SW: «bagatelny, błahy, marny, małej wagi, nic nie znaczący, nędzny, mizerny», USJP: «niemający znaczenia lub uważany przez kogoś za nieważny, błahy»
    • ‍ Głupi villus. Wisł nr 228, s. 89 1437 [SStp]
    • ‍ Izali nie głupią uczynił Bog mądrość świátá tego? WujNT 1.Cor 1/20 15793 [SXVI]
    • ‍ O głupi grosz tyle hałasu. 1900 [SW]
    • ‍ Nie umiem wbić głupiego gwoździa. 2003 [USJP]
  6. «w funkcji rzeczownika: głupiec, szaleniec; nieuk, prostak» [SXVI] L: «głupiec, błazen», SWil: «człowiek glupi, głupiec», SW: «człowiek głupi, głupiec», SJPDor: przestarz. «chory psychicznie; obłąkany, wariat», USJP: pot. lekcew. a. pogard. «człowiek nieinteligentny, ograniczony, naiwny; dureń, głupiec»
    • ‍ Odpowiedaj głupiemu podług jego głupośći, á by go nie miano zá mądrego. March D4v 1521 [SXVI]
    • ‍ Głupi powie czasem co rozumnego; ale rozumnemu głupiego udać, rzecz nie lada. Teat. 12, 33 1775-1806 [L]
    • ‍ Zajechałem do szpitala głupich. Kras. Dośw. 156 1829 [SJPDor]
    • ‍ przys.: Głupiego łacno poznać, sam się wyda. 1861 [SWil]
    • ‍ Głupi daje, mądry bierze. 1900 [SW]
    • ‍ Tylko głupi ma pewność, że wszystko wie. 2003 [USJP]
  7. «świadczący o głupocie, prostactwie, nieuctwie; idący w parze z głupotą; bezsensowny; nieprzemyślany» [SXVI] L: «głupstwo wydający, po głupiemu ułożony, zrobiony», SW: «niedorzeczny, nielogiczny, bezsensowny; zdradzający głupotę, głupowaty, bezmyślny», SJPDor: «wyrażający głupotę, nacechowany głupotą», USJP: «świadczący o czyjejś ograniczoności, bezmyślności, nacechowany głupotą, pozbawiony sensu; także: bezwartościowy intelektualnie»
    • ‍ O głupiem braniu rzeczy cudzych. Sul 14, sim. ib. 44 (po 1450 roku) [SStp]
    • ‍ oni przedsię mowią iż zakon ich iest wieczny [...] i ná wieki trwáć ma, żebym tej ich głupiej powieśći [...] więcej wierzyć miał. CzechRozm 85 1575 [SXVI]
    • ‍ Głupie słysząc pytanie, nie odpowiadaj na nie. Cn. Ad. 254 1632 [L]
    • ‍ Głupia twarz. 1900 [SW]
    • ‍ Siedziałem, przyznam się, z głupią miną. Kowalew. S. Świat 121 1949 [SJPDor]
    • ‍ Głupi film. Głupia komedia. 2003 [USJP]
  8. «nie orientujący się, odurzony, zdumiony, nie wiedzący co począć» [SW] USJP: «świadczący o czyimś zakłopotaniu, zażenowaniu»
    • ‍ Jestem głupi na to wszystko. 1900 [SW]
    • ‍ Głupia mina. 2003 [USJP]
  9. «kłopotliwy, ambarasowny, przykry, niepożądany, niebezpieczny, groźny, bez wyjścia.» [SW] SJPDor: «niepożądany, kłopotliwy, przykry; niepotrzebny», USJP: «kłopotliwy, przykry. niepotrzebny, niepożądany, niezręczny»
    • ‍ Głupia rzecz ta choroba: chciałoby się choć dryndą po mieście przejechać, a tu kwasić się trzeba w tych czterech ścianach. Dąbr. Ig. Śmierć 51 1893 [SJPDor]
    • ‍ Głupi interes! 1900 [SW]
    • ‍ Głupia sprawa. 2003 [USJP]
  10. «dziwny, szczególny, zagadkowy» [SW]
    • ‍ Głupie usposobienie. 1900 [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «głupi, tępy, niemądry» [SStp]
  2. w funkcji rzeczownika «głupiec, szaleniec; nieuk, prostak» [SXVI]
  1. «głupi, tępy, niemądry» [SStp]
  2. «małej wartości, błahy» [SStp]

Związki frazeologiczne

  1. być uczesanym, ostrzyżonym na głupiego jasia «mieć grzywkę podciętą równo nad brwiami» [USJP]
  2. ciemny, głupi itp. jak tabaka (w rogu) «o kimś niemającym o niczym pojęcia, nic niewiedzącym, nic nieumiejącym» [USJP]
  3. głupi dwa razy traci. [SJPDor]
  4. głupi jak but, jak stołowe nogi «bardzo głupi» [SJPDor]
  5. głupi jak cielę «o człowieku niezaradnym, ślamazarnym, głupim» [USJP]
  6. już jestem głupi «już nic nie wiem, mam zamęt w głowie» [USJP]
  7. każdy głupi to potrafi «coś jest łatwe do zrobienia» [USJP]
  8. na głupiego pojść «świadczyć o głupocie» [SXVI]
  9. nie ma głupich «nie głupim» [SW]
  10. nie ma głupich «nie należy liczyć na czyjąś łatwowierność, naiwność» [USJP]
  11. posp. (No to) chlup w ten głupi dziób! «przy podnoszeniu kieliszka: zachęta do wypicia alkoholu» [USJP]
  12. pot. głupi jak but (z lewej nogi), głupi, tępy jak noga stołowa (stołowe nogi) «bardzo głupi, tępy, nierozgarnięty, niedouczony» [USJP]
  13. pot. śmiać się jak głupi do sera «śmiać się bez powodu, bezmyślnie» [SJPDor]
  14. robić coś jak (kto) głupi «robić coś z oddaniem, pasją, poświęceniem» [USJP]
  15. śmiać się jak głupi do sera «śmiać się bez powodu, bezmyślnie» [USJP]
  16. udawać głupiego, durnia, Greka itp. «udawać, że się o niczym nie wie, że się niczego nie rozumie» [USJP]
  17. żart. głupi jaś «zastrzyk oszałamiający lub uśmierzający ból» [USJP]

Połączenia wyrazowe

  1. głupiego robota «praca bezmyślna, nieefektywna, nieprzynosząca pożytku» [USJP]
  2. głupiego rozum «głupota» [SXVI]
  3. książk. z głupia frant «chytrze, udając nieświadomość, nierozumienie sytuacji; jakby nigdy nic» [USJP]
  4. na mój, na własny, głupi rozum «według własnego mniemania, nie licząc się ze zdaniem innych» [SJPDor]
  5. obiecanki cacanki, a głupiemu radość «o obietnicach bez pokrycia» [USJP]
  6. z głupia frant «udający głupiego; z głupia filut, dureń humański» [SWil]
  7. z głupią postawą «udając głupiego» [SXVI]
  8. żart. na mój głupi rozum, jak na mój rozum «według mnie, moim zdaniem» [USJP]

Przysłowia

  1. Bogáctwá tę własność máją. Mądrego głupiem dziáłáją. [ESXVII-XVIII]
  2. Co głupiemu po rozumie, kiedy go użyć nie umie. [SJPDor]
  3. Co tedy mowią: Po szkodzie Polak mądr: tedy po tákiej szkodzie zostałby wiecznie głupim. [SXVI]
  4. Głupi daje, mądry bierze. «mądrzejszy jest ten, kto bierze» [SW, SJPDor, USJP]
  5. Głupi ma (zawsze) szczęście. «człowiekowi głupiemu zwykle wszystko się udaje» [USJP]
  6. Głupi możny (bogáty), niéznośny. [ESXVII-XVIII]
  7. Głupi na bogactwach wiek swój zasadzają, Te być ozdobą i te sławą być mniemają. [ESXVII-XVIII]
  8. Głupi sam się ze skóry łupi. «człowiek głupi sam działa na swoją szkodę» [USJP]
  9. Głupi znajdzie głupszego, co mu się zadziwi, albo: głupi znajdzie głupszego, który go pochwali. [SXVI]
  10. Głupi, ale zdrów. [SJPDor]
  11. Głupi, kiedy milczy, za mądrego ujdzie. [SWil]
  12. Głupi, kto ryby łowi przed niewodem. [SJPDor]
  13. Głupia głowa nie łysieje. [SW]
  14. Głupich nie sieją, sami się rodzą. «łatwiej jest spotkać głupiego niż mądrego człowieka» [USJP]
  15. Głupich nie trzeba siać, sami się rodzą. [SW]
  16. Głupiego łacno poznać, sam się wyda. [SWil]
  17. Głupim fortuna sprzyja. [SWil]
  18. I mądry głupi, gdy go nędza złupi. «nawet mądry staje się bezsilny, kiedy znajdzie się w nędzy» [SJPDor, USJP]
  19. Idź z głupim na raki, on ci żab nałapie. [SJPDor]
  20. Jáko był on Nábáł chłop głupi á prosty biernat. [SXVI]
  21. Jednego Błędu uchodząc Głupi tráfi w drugi. [ESXVII-XVIII]
  22. Każdy głupi ma swój rozum. «człowiek jest z natury rozsądny, działa zwykle na swoją korzyść» [USJP]
  23. Kto głupi, w Paryżu sobie rozumu nie kupi. [SJPDor]
  24. Kto z mądrymi chodzi, mądrym będzie, przyjáciel głupich, podobnym im będzie. [ESXVII-XVIII]
  25. Lepiej z mądrym zgubić niż z głupim znaleźć. «zawsze, niezależnie od okoliczności, lepiej przestawać z mądrymi» [SJPDor, USJP]
  26. Lepiéj z rozumnym stracić, niż z głupim znaléźć. [SWil]
  27. Mądry głupiemu ustępuje. «ten, kto jest mądry, nie będzie się upierał po to, by postawić na swoim» [USJP]
  28. Mądry głupiemu zawsze ustępuje. [SJPDor]
  29. Mądry ojciéc syná ma mieć głupiégo, á bogáty ubogiego. [ESXVII-XVIII]
  30. Myślałby kto głupi, że i prawda. [SW]
  31. Nadzieja głupich matka. [SW]
  32. Nadzieja jest matką głupich. [SJPDor]
  33. Nadzieja matką (matka) głupich. «o sytuacji, kiedy ktoś nadmiernie ufa czemuś lub komuś, nie oceniając obiektywnie okoliczności» [USJP]
  34. Nie siej głupich, sami wschodzą (sami się rodzą)! [SJPDor]
  35. Nie trzeba głupich siać, sami się rodzą, albo: głupich ani orzą, ani sieją, sami się rodzą. [SWil]
  36. Non liberat podagram calceus. Nie uczyni głupiego doktorem długa suknia, ani czerwony bieryt. [SXVI]
  37. Nową przypowieść Polak sobie kupi, Że i przed szkodą, i po szkodzie głupi. [SXVI]
  38. Obiecanka cacanka, a głupiemu radość. [SW, SJPDor]
  39. Pięniędzmi bogactwy mądry władnié, głupi jem służy. [ESXVII-XVIII]
  40. Po czym poznać głupiego? po śmiechu jego. [SJPDor]
  41. Poznać głupiego po śmiechu jego. «o kimś, kto śmieje się w nieodpowiednim, niestosownym momencie lub śmieje się z byle czego» [SW, USJP]
  42. Poznać głupiego ze śmiechu wielkiego albo: ze śmiechu jego. [SWil]
  43. Rad głupi, że oszalał. [SJPDor]
  44. Trudna z głupim sprawa. [SWil]
  45. Wolę ja, głupim będąc Biernatem, i w tym klechą zostáć. [SXVI]
  46. Wysoki (wyrósł) jak dąb, a głupi jak głąb. «o kimś wysokim, dobrze zbudowanym, ale mało rozgarniętym» [USJP]
  47. Wysoki (wysoka) jak brzoza, a głupi (głupia) jak koza. «o kimś wysokim, wyrośniętym jakby był dorosły, a głupim, nieodpowiedzialnym» [USJP]
  48. Z głupim i znalazłszy, nie podzielisz się. [SWil]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autor: Zespół -