dobry

przymiotnik, r.m.
psł. odm. złożona (zaimkowa)→ pol. odm. przymiotnikowa

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *dʰabʰ-ro-s [SEJPBo]
  3. od rdzenia pie.
    *dʰabʰ- [SEJPBo]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *dobrъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    dobrý
  3. dłuż.
    dobry
  4. kasz.
    dobri
  5. połab.
    dübrĕ
  6. słc.
    dobrý
  7. błr.
    dobry
  8. ros.
    dóbryj
  9. ukr.
    dobryj
  10. scs.
    dobrъ
  11. bułg.
    dóbǎr
  12. mac.
    dobar
  13. sch.
    dȍbar
  14. słoweń.
    dóber
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. łot.
    dabrā-vecis
  3. orm.
    darbin
  4. łac.
    faber

Ewolucja formalna

  1. pie. *dʰabʰ-ro-s
  2. psł. *dobrъ(jь)
  3. stpol. dobrȳ
  4. śrpol. dobry

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «dobrze czyniący, łaskawy, życzliwy, miłosierny, przynoszący dobro, szczę­ście, bonus, beneficus, propitius» [SStp] SXVI: «wykonujący należycie swoje obowiązki, sprawny, biegły, staranny; wyróżniający się», L: «jaki powinien być ze wszystkich miar; łagodny, łaskawy, ludzki», SWil: «jaki powinien być ze wszech miar; łagodny, łaskawy, ludzki», SW: «dobrotliwy, łagodny, słodki, łaskawy, ludzki, litościwy», SJPDor: «życzliwy dla ludzi, skłonny do pomagania; łagodny, poczciwy, serdeczny, przyjazny», USJP: «życzliwy, skłonny do pomocy; łagodny, serdeczny, przyjazny»
    • ‍ Chwalcie gospodna, bo dobry (quoniam bonus), [bo] na wieki miłosierdzie jego. Fl 106, 1 (po 1400 roku) [SStp]
    • ‍ Osieł iż głosu grubego| Mamy trębáczá dobrego. BierEz S2, L4v 1578 [SXVI]
    • ‍ Dobry człowiek, Bŏnus, bellus, bellissimus; probonus, probus, probatissimus. s. 123, 1621 [Kn]
    • ‍ Dobry dobremu sprzyja; dobry o każdym dobrze rozumie; dobry zawsze dobry, dobrych mało, dobrych naśladuj. 231 1764 [T]
    • ‍ Niech będą dobrzy, będą szczęśliwi Polacy. Kras. Sat. 27, 1779 [L]
    • ‍ Kto nie umie być dobrym mężem, dobrym ojcem, dobrym sąsiadem, dobrym przyjacielem; ten nigdy nie będzie dobrym obywatelem. 1861 [SWil]
    • ‍ Dobry jak baranek. 1900 [SW]
    • ‍ Zawsze miała dobre serce. Każdy od niej zawsze wychodził pokrzepiony. Bogusz, Kura, 172 1952 [SJPDor]
    • ‍ Jest dobrą, kochającą córką. 2003 [USJP]
  2. «wyróżniający się dodatnio pod względem moralnym, prawy, cnotliwy, bonus, probus, pudicus, iustus, rectus» [SStp] SXVI: «odpowiadający przyjętym normom moralnym, zgodny z nakazami etyki; cnotliwy, szlachetny, prawy, godny; łaskawy, miłosierny, życzliwy, przyjacielski», L: «poczciwy, cnotliwy», SWil: «poczciwy, cnotliwy; zacny, znakomity, prawy», SW: «cnotliwy, moralny, uczciwy, zacny, szlachetny, prawy, czysty, nieskażony, chwalebny porządny», SJPDor: «godny naśladowania, zgodny z zasadami moralnymi; szlachetny, prawy», USJP: «zgodny z zasadami moralnymi, godny naśladowania; szlachetny, prawy»
    • ‍ Wiem, iżeś ty dobry przede mną jako anioł boży (quia bonus es tu in oculis meis sicut angelus dei). BZ I Reg 29, 9 1455 [SStp]
    • ‍ Rozmnaża też pan Bog dobre dziatki ktore miłują páná Boga. SeklKat H4v 1545 [SXVI]
    • ‍ Pierwéj być dobrym, potém mądrym człekiem. Zab. 14, 80. 1769 [L]
    • ‍ Z dobrym będziesz dobrym, a ze złym, takim łotrem jak i on. 1861 [SWil]
    • ‍ Dobre zasady, skłonności, chęci. 1900 [SW]
    • ‍ Odziedziczył po ojcu zasadę, że dla osiągnięcia celu wszystkie środki są dobre. Ziel. T. Rzym. 224. 1935 [SJPDor]
    • ‍ Dobry charakter. Dobry czyn. 2003 [USJP]
  3. «dodatnio oceniany w hierarchii społecznej, poważany, możny, honestus, potens, nobilis» [SStp] SXVI: «w tekstach lub użyciach prawniczych na oznaczenie pochodzenia z wyższych stanów oraz wiarygodności osób i prawowitego urodzenia», ESXVII-XVIII: «dodatnio oceniany przez innych»
    • ‍ Jakub Kotowieski nie uciekał zajęcski z tego pobicia za Odrę niepocześliwie, ale jęt pocześliwie, jako na dobrego przysłusza. JA III 525. 1414 [SStp]
    • ‍ Też rzeczon Patricius to iest, pospolitego dobrego ojca syn. BielŻyw 168 1535 [SXVI]
  4. «dobrej jakości, incorruptus, iustus, integer, fortis, idoneus, iucundus» [SStp] SXVI: «o przedmiotach: odznaczający się należytą jakością, gatunkiem», SJPDor: «wysokiej jakości, wysokiego gatunku; wartościowy, wyborny», USJP: «wysokiej jakości, wysokiego gatunku, starannie wykonany; wartościowy»
    • ‍ Bo dziewica Maryja acz pieluszek dobrych [w jego narodzeni] nie imiala, a togodla ji we złe chustki ogar[nęła]. Kśw, cr 31 (około 1350 roku) [SStp]
    • ‍ Abyście się osiedzieli w ziemi dobrej i zostawili ją w dziedzictwo potomstwu swemu ná wieki. BibRadz 1. Par 28/8 1563 [SXVI]
    • ‍ W Kalińcu była fabryka fortepianów pod firmą Habicht i S-ka - można tam było dostać dobry instrument na spłaty. Dąbr. M. Noce II, 17 1950 [SJPDor]
    • ‍ Dobra literatura, muzyka. 2003 [USJP]
  5. «właściwy, stosowny, odpowiedni, proprius, ratus, debitus, commodus» [SStp] SXVI: «odpowiedni, sposobny, dogodny, użyteczny», L: «zdatny do czego, sposobny», SWil: «zdatny, sposobny do czego», SW: «nadający się, zdatny, przydatny, zdolny, wygodny, dogodny, szczęśliwy, stosowny», USJP: «stosowny, odpowiedni, właściwy z punktu widzenia czyichś potrzeb lub oczekiwań»
    • ‍ Więcci oni bywają ślachetni a dobrych obyczajow napełnieni. Gn 12a. (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ Bo dobry záwojek w zimie Kiedy kto weń grzbiet uwinie. RejRozpr F 1543 [SXVI]
    • ‍ Upatrzywszy sobie dobry czas, gdy mało ludzi było przy Jaropełku, rzucił się nań. Biel. 85 1551 [L]
    • ‍ Teraz czas dobry bankietować. 1861 [SWil]
    • ‍ Dobre miejsce. Dobre mieszkanie. 1900 [SW]
    • ‍ W tej walce każdy argument jest dobry. 2003 [USJP]
  6. «pomyślny, prosper, beatus, commodus» [SStp] SXVI: «szczęśliwy, pomyślny, korzystny», L: «dobry, pomyślny, szczęśliwy», SJPDor: «pomyślny, szczęśliwy», USJP: «zapowiadający coś pomyślnego, szczęśliwy, optymistyczny»
    • ‍ Kácerstwo nietylko zbáwienie/ ále wszelkie dobre zdárzenie opák obraca. PowodPr 15 [SXVI]
    • ‍ Ktory jest człowiek, jenże chce żywota, miłuje dni widzieć dobre (diligit dies videre bonos)? Fl 33, 12. (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ Mam ci dobrą nowinę powiedzieć. Węg. Mar. 1, 41. 1784 [L]
    • ‍ Takam dziś kontenta, a sama nie wiem z czego. Może będę miała jaką dobrą nowinę. Nałk. Z. Dom kob. 15 1930 [SJPDor]
    • ‍ Dobra nowina. 2003 [USJP]
  7. «określonej wartości, certi cuiusdam pretii, certae utilitatis, virtutis, auctoritatis, dignitatis» [SStp] SXVI: «odznaczający się znaczną wartością, ważnością», SWil: «wartość mający, ważen», SW: «wartościowy, wart, korzystny, zyskowny, dochodny»
    • ‍ Jako ja Wojciechowi wracam zbroję tako dobrą i pełną, jakom ot niego miał. ZapWarsz nr 512. 1435 [SStp]
    • ‍ Jest ten náuczyciel godzien dobrych suchedni. GliczKsiąż M5v, L8v, M7 [2 r.] 1558 [SXVI]
    • ‍ Dobra waga, miara. Dobra moneta. Dobry weksel. 1861 [SWil]
    • ‍ Dobry interes. 1900 [SW]
  8. «tytuł grzecznościowy, adhibetur pro comitatis vel benignitatis appellatione, miły, zacny, szanowny, modestus, probus» [SStp]
    • ‍ Błażej jemu odp[o]wiedz[iał] a rzkąc: Miej sie dobrze, dob[r]y sędz[ia]. Błaż 320. (około 1450 roku) [SStp]
  9. «znaczny, spory, co do wielkości, liczby, siły, wagi» [L] SWil: «znaczny, spory co do wielkości, liczby, siły, wagi», SW: «spory, wielki, duży, znaczny»
    • ‍ Chciał mieć na on sąd dobrą kupę biskupów. Sk. Dz. 389 1607 [L]
    • ‍ Dobre serce, że od żalu zostało żywe. 1861 [SWil]
    • ‍ Duży kij, zysk, apetyt. 1900 [SW]
  10. «z pog. poczciwiec, flak, rozlazły» [SWil]
    • ‍ Był z tego rodzaju ludzi, z których to pospolicie nazywają dobra dusza. 1861 [SWil]
  11. «wart, godny» [SWil]
    • ‍ Albo to ja nie taka dobra, jak kto? 1861 [SWil]
  12. «pożyteczny, użyteczny, dodatni, korzystny, pożądany, zbawienny» [SW] SJPDor: «przynoszący zysk, korzyść; dobrze płatny»
    • ‍ Dobre strony zimy. 1861 [SWil]
    • ‍ Mieliście od dawna dobry fach w ręku. Otw. Spot. 40 1952 [SPsł]
  13. «normalny, prawidłowy, regularny, należyty» [SW] SJPDor: «należycie, starannie coś wykonujący; pilny, zdolny, wzorowy»
    • ‍ Dobre trawienie, odżywianie się. 1900 [SW]
    • ‍ Rzeczywiście (...) był wyjątkowo dobrym adwokatem. Wygrywał prawie wszystkie powierzone mu sprawy. Witow. Ludzie 132 1951 [SJPDor]
  14. «w użyciu rzeczownikowym «dobry, szlachetny człowiek» [SJPDor] USJP: w użyciu rzecz. «dobry, szlachetny człowiek», SW: «człowiek dobry»
    • ‍ Z dobrymi spółka do cnoty sposobi, z złym towarzystwo w złego cię przerobi Karp. Psalmy 52 1835 [SJPDor]
    • ‍ Pochlebstwo złych zatwardzi, a dobrych oszuka. Mick Wiersze 288 1949 [SJPDor]
    • ‍ Mówić jak komu dobremu 2003 [USJP]

Zmiany semantyczne

  1. «dobrze czyniący, łaskawy, życzliwy, miłosierny, przynoszący dobro, szczę­ście» [SStp]
  2. «wyróżniający się dodatnio pod względem moralnym, prawy, cnotliwy» [SStp]
  1. «dobrze czyniący, łaskawy, życzliwy, miłosierny, przynoszący dobro, szczę­ście» [SStp]
  2. «znaczny, spory, co do wielkości, liczby, siły, wagi» [L]
  1. «dobrze czyniący, łaskawy, życzliwy, miłosierny, przynoszący dobro, szczę­ście» [SStp]
  2. w użyciu rzeczownikowym «dobry, szlachetny człowiek» [SJPDor]

Związki frazeologiczne

  1. [na kogo] dobre oko mieć «pilnować» [SXVI]
  2. być dobrej myśli «być wesołym, spokojnym, mieć otuchę» [SW]
  3. coś komuś w dobry rozsądek weszło «ktoś uświadomił sobie coś, zdał sobie z czego sprawę» [ESXVII-XVIII]
  4. dać dobrego «dokuczyć» [SXVI]
  5. dobrą znajomość [z kim] mieć «znać się dobrze» [SXVI]
  6. dobre sumnienie «brak poczucia winy» [ESXVII-XVIII]
  7. dobry do czego «zdatny, sposobny do czego» [SWil]
  8. dobry z kościami «dobry do gruntu, bez zastrzeżeń, całkowiecie» [SJPDor]
  9. dobry, (że) do rany go przyłóż «bardzo dobry, łagodny, bez żółci» [SJPDor]
  10. iść w lepsze «współzawodniczyć» [SXVI]
  11. jeść z dobrym smakiem «chętnie» [SXVI]
  12. mieć [komu] za dobre «aprobować, pochwalać» [SXVI]
  13. mieć [o kim, o czym] dobrą sprawę «dobrze wiedzieć» [SXVI]
  14. mieć dobre imię «cieszyć się dobrą opinią» [ESXVII-XVIII]
  15. mieć na dobrej pamięci; być, mieć, zachować w dobrej pamięci «dobrze pamiętać; habere aliquid in recenti memoria» [SXVI]
  16. za dobre przyjąć (a. przyjmować) «aprobować, pochwalić» [SXVI]

Połączenia wyrazowe

  1. wolne dobre «dobra lenne, bonum liberum, res domini propria» [SStp]
  2. dobra biesiada «uczta» [SXVI]
  3. dobra chorągiew «może symboliczna chorągiew, znamię lennych uprawnień, vexillum vel signum iuris seu beneficii liberalis» [SStp]
  4. dobra gospodyni [ESXVII-XVIII]
  5. dobra myśl «uczta» [SXVI]
  6. dobra nadzieja «pewność zwycięstwa» [ESXVII-XVIII]
  7. dobra nowina «rel. Ewangelia» [USJP]
  8. dobra pamięć «rozum» [SXVI]
  9. dobra towarzyszka «kobieta lekkich obyczajów»
  10. dobra wola «życzliwość, benignitas; przyzwolenie, zgoda, consensus, approbatio» [SStp]
  11. dobre powietrze «salubris aura» [SXVI]
  12. dobre słowo «uprzejme, łaskawe, przyjazne, życzliwe, przychylne» [SW]
  13. dobry [uczynek] [ESXVII-XVIII]
  14. dobry poniedziałek «poniedziałek, traktowany zwyczajowo przez czeladź cechową jako dzień wolny od pracy, dies Lunae, quo opifices cuiusdam societatis negotiis vocare consueverunt» [SStp]
  15. dobry towarzysz «kompan » [SXVI]
  16. dobry worek «pełna kiesa, dużo pieniędzy w sakiewce» [ESXVII-XVIII]
  17. najlepsze lata «czas największych możliwości człowieka» [SXVI]
  18. pospolne, pospolite dobre «dobro publiczne, res publica» [SStp]
  19. w, na dobrej mierze «słusznie, właściwie» [SXVI]
  20. wedle dobrego upodobania «łaskawie » [SXVI]
  21. z dobrego cechu «frant» [SXVI]

Przysłowia

  1. (Idzie) luty - podkuj buty (obuj dobre buty). «nadchodzi najmroźniejszy miesiąc, musisz zaopatrzyć się w ciepłe buty» [USJP]
  2. Chléb z solą, byle z dobrą wolą. [SWil]
  3. Daj Boże dobrą broń mieć, á nigdy jej nie używáć. [ESXVII-XVIII]
  4. Dobra Matjaszowi plotka. [SWil]
  5. Dobra psu i mucha. «nie należy gardzić nawet małą korzyścią» [USJP]
  6. Dobra psu mucha. [SWil]
  7. Dobra żona - męża korona. «dobra żona pomaga mężowi we wszystkim, jej wsparcie sprawia, że odnosi on sukcesy i jest szczęśliwy» [USJP]
  8. Dobrego i karczma nie zepsuje, złego i kościół nie naprawi. «człowiek pozostanie sobą bez względu na wpływ otoczenia» [SW, USJP]
  9. Dobremu wszędzie dobrze. «dobry człowiek wszędzie może się spodziewać życzliwości» [SJPDor, USJP]
  10. Dobry chléb, kiedy nie ma kołacza. [SWil]
  11. Dobry chrzan z miodem, miod sam. [ESXVII-XVIII]
  12. Dobry zwyczaj nie pożyczaj. «pożyczanie nie wychodzi na dobre» [USJP]
  13. Dobry żart tynfa wart. «o udanym żarcie, trafnym powiedzeniu, inteligentnym dowcipie» [USJP]
  14. Dobry, kiedy śpi, to nie je. [SW]
  15. Dobrym wszędzie dobrze będzie. [SW]
  16. Dobrymi chęciami piekło (jest) wybrukowane; dobrymi chęciami jest wybrukowany przedsionek piekła. «same zamiary i słowa nie wystarczą dla osiągnięcia celu, potrzebne jest działanie» [USJP]
  17. Dobrymi chęciami piekło brukowane. [SJPDor]
  18. Kiedy spaść, to z dobrego konia. [SJPDor]
  19. Koń dobry, Broń pewna, Żoná głádka. Roskosz doczesna. [ESXVII-XVIII]
  20. Lepiej być dobrem chłopem, niż złem popem. [ESXVII-XVIII]
  21. Lepszá cnotá niż bogáctwo. [ESXVII-XVIII]
  22. Lepsze jest wrogiem dobrego. «rzeczy dobrych, sprawnie funkcjonujących, sprawdzonych nie należy poprawiać, ulepszać» [USJP]
  23. Lepszy sąsiád bliski, niźli Brát dáleki. [ESXVII-XVIII]
  24. Na frasunek dobry trunek. «na zmartwienia i kłopoty pomaga alkohol» [USJP]
  25. Ná rzeź cię byśku chowáją przétoć dobry obrok dáją. [ESXVII-XVIII]
  26. Nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło. «każda sytuacja, nawet najbardziej niepomyślna, może mieć pozytywny skutek» [USJP]
  27. Pánná ochędostwem, Dobry chłop męstwem, Doktor náuką Máją pięknie stanąć. [ESXVII-XVIII]
  28. Począték dobry, koniéc miewa podobny. [ESXVII-XVIII]
  29. Sławá dobra, rzécz niéoszácowána, niéskázitélna, stoi zá bogáctwá. [ESXVII-XVIII]
  30. Wszystko dobre, co się dobrze kończy. «o jakimś wydarzeniu, sytuacji ocenianych pozytywnie po ich zakończeniu» [SJPDor, USJP]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Izabela Stąpor, Zespół -