prawy

przymiotnik, r.m.
psł. odm. złożona (zaimkowa)→ pol. odm. przymiotnikowa

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *prō-u̯o- [SEJPBo]
  3. od rdzenia pie.
    *prō- [SEJPBo]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *pràvъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    pravý
  3. dłuż.
    pšawy
  4. głuż.
    prawy
  5. słc.
    pravý
  6. błr.
    právy
  7. ros.
    právyj
  8. ukr.
    právyj
  9. scs.
    pravъ
  10. bułg.
    prav
  11. mac.
    prav
  12. sch.
    prȁv
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. sans.
    púrva-
  3. ang.
    first
  4. toch. B
    pārwe

Ewolucja formalna

  1. pie. *prō-u̯o-
  2. psł. *pràvъ(jь)
  3. stpol. prăvȳ
  4. śrpol. pravy

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «prawdziwy, rzeczywisty, nie pozorny, nie oszukany, verus» [SStp] SXVI: «prawdziwy, rzeczywisty, realnie istniejący; niefałszywy; niezmyślony, niebędący złudzeniem», SW: «prawdziwy, rzetelny, rzeczywisty, istotny, szczery, istny, czysty, wierny, właściwy, aktualny, faktyczny, zupełny», SJPDor: daw. «ściśle odpowiadający użytemu określeniu; rzeczywisty, prawdziwy, autentyczny»
    • ‍ Bronek jest prawy złodziej i llicze na nim zastano. HubeZb 64 1391 [SStp]
    • ‍ Już práwe przymierze á wieczny pokój stał się jest między Bogiem Ojcem á między grzesznym człowiekiem/ przez tego nowo národzonego Páná á zbáwiciela nászego. RejPos 19v, 70, 142 1566 [SXVI]
    • ‍ Práwy biskup. 1643 [Kn]
    • ‍ Wino prawe. 1908 [SW]
    • ‍ Hej, im oręż nie w głowie! Próżniaki prawe. Kossak Z. Krzyż I-II, 116 1956 [SJPDor]
  2. «należyty, właściwy, taki jaki powinien być, conveniens, iustus, debitus» [SStp] SXVI: «taki, jaki powinien być, właściwy, należyty», SWil: fig. «należyty, jaki powinien być, w należytym stanie, prosty, sprawiedliwy», SW: gw. «należny, należyty, słuszny», L: «należyty, jaki powinien być, w należytym stanie, prosty, sprawiedliwy»
    • ‍ Wagi będziesz mieć sprawiedliwe i prawe, a miara rowna będzie i prawa u ciebie (pondus habebis iustum et verum et modius aequalis et verus erit tibi) BZ Deut 25, 15. 1455 [SStp]
    • ‍ [Bóg objawił się nam] najwięcej przez onego jedynego syná swego [...], ktory był práwy obraz ná wyobráżenie jego. RejZwierc 8v 1568 [SXVI]
    • ‍ Prawe pieniądze, prawa zapłata. 1744-1747 [T]
    • ‍ Niechaj rozważnie sądzi, kto praw jest, a kto krzywy. Gorn. Dz. 85 1754 [L]
    • ‍ Prostą rzecz Polacy starzy prawą zwali. 1861 [SWil]
    • ‍ Oddajmy mu pokłon prawy, bo On przyjął nasze dary. Pśń. 1908 [SW]
  3. «zgodny z zasadami moralnymi, sprawiedliwy, uczciwy, szlachetny, szczery, iustus, honestus, rectus, sincerus» [SStp] SXVI: «zgodny lub postępujący zgodnie z zasadami moralnymi» i «prawdomówny lub zawierający prawdę», L: «prawdziwy, isty, właściwy, słuszny, niesfałszowany, szczéry», SWil: «prawdziwy, istny, właściwy, szczery», SW: «uczciwy, cnotliwy, rzetelny, zacny, honorowy, sumienny, nieposzlakowany, nieskazitelny», SJPDor: «szlachetny, uczciwy», USJP: podn. «szlachetny, uczciwy, zacny»
    • ‍ Daj mi, miły Panie, prawą drogę! Naw 81 (przed 1500 rokiem) [SStp]
    • ‍ Niektorzy prawi ludzie powiadają aby Epitimum miało też flegmę wypędzać z ciała. FalZioł I 50a 1534 [SXVI]
    • ‍ Iż żadny człowiek być w niebie Trudno by miał być sam z siebie Bo nie może za prawego Nikt się zwać z uczynku swego. RejKup S 1549 [SXVI]
    • ‍ Najmniej panowie prawych mają przyjacioł, a najwięcej pochlebników. Sk. Kaz. 19 1595 [L]
    • ‍ Najmniéj panowie prawych mają przyjaciół, a najwięcéj pochlebców. 1861 [SWil]
    • ‍ Jiż są prawego serca. Ps. flor. 1908 [SW]
    • ‍ Staś przy swych rozmaitych wadach ma prawy charakter i nigdy nie kłamie. Sienk. Pust. I, 46 1949-1951 [SJPDor]
    • ‍ Prawy człowiek. 2003 [USJP]
  4. «zgodny lub postępujący zgodnie z zasadami moralnymi, a) o ludziach: pełen zalet duchowych, szlachetny, uczciwy, bez skazy, w funkcji rzeczownika» [SXVI] SJPDor: przestarz. «człowiek prawy»
    • ‍ Lecz przygoda gdy chce skarać szuka miesca swego Ta żadnemu nie przepuści Trapi i prawego. RejJóz G6 1545 [SXVI]
    • ‍ Skarcona jest nieprawość, prawi nagrodzeni, i potok łaski pańskiej wylał się szeroko. NORWID Zwolon 78 1911 [SJPDor]
  5. «związany z prawem, ad leges pertinens A. zgodny z przypisami prawnymi, taki jak prawo wymaga, legibus conveniens B. należny z prawa zgodnie z prawem nabyty, posiadany, qui lege debetur, legitime acquisitus» [SStp] SXVI: «pozostający w związku z prawem, odnoszący się do prawa», SWil: «podług prawa będący, prawny», SW: «prawny, legalny, prawowity», SJPDor: «oparty na prawie, zgodny z prawem; legalny, prawicowy», USJP: przestarz. «legalny, prawowity»
    • ‍ A. Iże co to Michała przeorana granica, jest prawa granica. HubeZb 75 1399 [SStp]
    • ‍ [Jan Herbort] Státut Koronny ták nam porządnie rozpisany dał, że by nam Pan Bog á pokój domowy miły był, mogłby kożdy bez Prokuratorá wedle Práwá jeden drugiemu praw u Práwá być. OrzRozm Sv 1563 [SXVI]
    • ‍ Prawa władza. Prawe małżeństwo. 1861 [SWil]
    • ‍ Dzieci z prawego małżeństwa. Kucz. 1908 [SW]
    • ‍ Niedługo miała stać się jego prawą małżonką. Przybysz. Współ. I, 171 1926 [SJPDor]
    • ‍ Prawy potomek księcia. 2003 [USJP]
  6. «niewinny, oczyszczony z zarzutów, usprawiedliwiony, uwolniony od posądzenia, skargi, uniewinniony, innocens, de aliqua re excusatus» [SStp] SXVI: «niewinny, bez winy», L: «czysty, niewinny, oczyszczony», SW: stpol. «sprawiedliwy, usprawiedliwiony, niewinny, wytłomaczony, uniewinniony, czysty, w porządku będący»
    • ‍ Zgrzeszyłem zdradziwszy krew niewinną, czas prawczy jest, ktoregom ja wam podał. Rozm 760 (około 1500 roku) [SStp]
    • ‍ Kto weń wierzy, á z sercá práwego/ ustáwicznie prágnie łáski jego [...]. Choćiaż wielkim grzechem obćiążony/ będźie zá práwego policzony/ przed sądem Bożym/ Chrystus ná się jego winy włoży. ArtKanc F10, F6v 1587 [SXVI]
    • ‍ Praw komu. 1814 [L]
    • ‍ Może być niewinien albo praw na krzyżu. Ort. 1908 [SW]
  7. «sprawiedliwy» [SXVI]
    • ‍ Bo tám siędą sędziowie ná onym práwym sądzie, Strzegąc by Dawidow dom nie był w jákim nierządzie. LubPs cc3v 1558 [SXVI]
  8. «znajdujący się po stronie przeciwnej niż serce człowieka lub odpowiadający tej stronie» [SXVI] SStp: «dexter», SWil: «przeciwny lewemu, po prawicy znajdujący się; będący względem kogo lub czego w tej stronie, w której jest północ względem człowieka zwróconego twarzą na zachód», SW: «nie lewy, po prawicy znajdujący się», SJPDor: «znajdujący się po innej stronie ciała ludzkiego (lub zwierzęcego) niż ta, gdzie jest serce; znajdujący się poza człowiekiem po stronie tej ręki, która jest dalej od serca», USJP: «znajdujący się po przeciwnej stronie ciała ludzkiego lub zwierzęcego w stosunku do tej, gdzie normalnie jest serce; także o otoczeniu człowieka: znajdujący się po stronie tej ręki, która normalnie jest dalej od serca»
    • ‍ Ani jemu zadał trzech ran..., jednej w łokieć ręki lewej, ... a trzeciej w palec mały u ręki prawej. AKPr VIIIa 59 1480 [SStp]
    • ‍ Záwżdym pokłádał Páná przed oblicznością moją/ á gdy on jest po práwej mej stronie/ nie będę wzruszon. GrzegŚm 25 1586 [SXVI]
    • ‍ Ná práwej stronié léżący. 1643 [Kn]
    • ‍ Na prawej stronie to leży; idź na prawą stronę. 1744-1747 [T]
    • ‍ Prawa za broń! Prawą ręką pod kurkiem chwyta za broń. Kaw. Nar. 234 1786 [L]
    • ‍ Prawa i lewa ręka. 1861 [SWil]
    • ‍ Niektórzy lepiej mańką, niż prawą ręką robią. 1908 [SW]
    • ‍ Przystanął, aby przełożyć walizkę z prawej ręki do lewej. Meis, Sześciu 217 1952 [SJPDor]
    • ‍ Prawa noga, ręka. 2003 [USJP]
  9. «prosty, nieskrzywiony, łączący najkrótszą drogą», [znaczenie w XVI w. już archaiczne, od niego wywodzą się wszystkie pozostałe]» [SXVI] SW: gw. «prosty, równy»
    • ‍ Będą krzywe drogi prawe a przykre drogi rowne. [Luc 3/5] Rozmyślania przemyskie 177 (około 1450 roku) [SXVI]
    • ‍ A prostą rzecz Polacy stárzy| Práwą zwáli: I Práwo od prostości rzeczone być ználi. Práwo ják modła i sznur jest spráwiedliwości| Státecznie wyciągniony bez wszelkiej krzywości. KlonWor 66 1600 [SXVI]
    • ‍ Młodzieniec ten mie wyprowadzi na prosty gościniec, z prawego gościńca na zielono łąkie. 1908 [SW]
  10. «bardzo podobny do kogoś lub czegoś, którego słusznie można by tym nazwać; istny» [SXVI]
    • ‍ A jákiżby to był żywot nász? á jákażby to byłá nádziejá nászá? Już by to był żywot práwy Zájęczy, i bárzo krotki i bárzo nędzny RejPos 221v 1566 [SXVI]
  11. «przestarz. konserwatywny, prawicowy» [SJPDor] USJP: polit. «konserwatywny, prawicowy»
    • ‍ [W czasie rewolucji 1905 roku] prawe skrzydło społeczeństwa, lękając się reform socjalnych, popierało rząd carski. Arasz. Prus 312 1948 [SJPDor]
    • ‍ Prawe skrzydło partii liberałów. 2003 [USJP]
  12. «przestarz. zupełny, w samą porę, w miarę» [SWil] SW: stpol. «nadający się, jedyny do czego, pasujący, dogodny, akuratny, w porę, w miarę, właściwy, stosowny, prawny, zręczny, zdatny»
    • ‍ Jeszcze nie był prawy dzień jak do obozu przyjechał. 1861 [SWil]
    • ‍ Prawa pomoc moja od Pana. 1908 [SW]
  13. «o stronie tkaniny, ubrania, papieru, skóry itp.: zewnętrzny, wierzchni, licowy» [USJP] SW: «wierzchnia, lepsza; lice»
    • ‍ Prawa strona tkaniny, skóry. 1908 [SW]
    • ‍ Prawa strona sukni, palta. 2003 [USJP]

Zmiany semantyczne

  1. «prosty, nieskrzywiony, łączący najkrótszą drogą» [SXVI]
  2. «prawdziwy, rzeczywisty, nie pozorny, nie oszukany» [SStp]
  3. «zgodny z zasadami moralnymi, sprawiedliwy, uczciwy, szlachetny, szczery» [SStp]
  4. «zgodny lub postępujący zgodnie z zasadami moralnymi, a) o ludziach: pełen zalet duchowych, szlachetny, uczciwy, bez skazy, w funkcji rzeczownika» [SXVI]
  1. «prosty, nieskrzywiony, łączący najkrótszą drogą» [SXVI]
  2. «zgodny z prawem» [SXVI]
  1. «należyty, właściwy, taki jaki powinien być» [SStp]
  2. «o stronie tkaniny, ubrania, papieru, skóry itp.: zewnętrzny, wierzchni, licowy» [USJP]

Związki frazeologiczne

  1. być praw «mieć słuszność, mieć rację» [SW]
  2. iść prawą drogą; zejść z prawej drogi; wrócić,wejść na prawą drogę «postępować uczciwe, szlachetnie; przestać być szlachetnym, uczciwym; stać się uczciwym» [SJPDor]
  3. na prawe, na prawo, w prawo «z prawej strony, po prawej stronie» [SStp]
  4. naprowadzić, nawrócić itp. kogo na prawą drogę; sprowadzić kogo z prawej drogi «uczynić kogo dobrym, szlachetnym, wskazać właściwy sposób postępowania; zdemoralizować, zepsuć kogoś» [SJPDor]
  5. po lewej, po prawej ręce «z lewej, z prawej strony mówiącego lub tego, o kimś się mówi» [USJP]
  6. prawa ręka (czyja) «główny pomocnik, zastępca» [SJPDor, USJP]
  7. sięgać prawą ręką do lewego ucha, lewą ręką do prawego ucha «robić coś w sposób zbyt skomplikowany» [USJP]
  8. z prawa i z lewa «zewsząd, ze wszystkich stron» [USJP]

Połączenia wyrazowe

  1. człowiek prawy «prostego stanu, ale zarazem dobry, życzliwy wobec innych» [SXVI]
  2. drużba prawy «starszy drużba» [SW]
  3. dusza prawa «dobroć, szlachetność» [SXVI]
  4. dziecko, syn, dziedzic itd. z prawego łoża, z prawego łoża urodzony «dziecko, syn, dziedzic itd. urodzony w legalnym małżeństwie» [SJPDor]
  5. lata prawe «dojrzałość, pełnoletniość (także w sensie prawnym)» [SXVI]
  6. mowa prawa jakiego języka «czysta, wzorowa, poprawna» [SW]
  7. naprowadzić, nawrócić itp. kogo na prawą drogę; sprowadzić kogo z prawej drogi «uczyć kogo dobrym, szlachetnym, wskazać właściwy sposób postępowania; zdemoralizować, zepsuć kogo» [SJPDor]
  8. od prawego «daw. «z prawej strony»» [SJPDor]
  9. praw komu «przestarz. który obowiązki względem kogo wypełnił, dogodził komu, zadość mu uczynił, sprawiedliwym względem kogo był, nie krzywdził go» [SWil]
  10. prawa burta «burta po prawej ręce patrzącego w kierunku dziaba statku» [SJPDor]
  11. prawa choroba, niemoc «praw. poważna, ciężka choroba, uniemożliwiająca stawienie się w sądzie» [SXVI]
  12. prawa myśl «dobroć, życzliwość, pobożność» [SXVI]
  13. prawa ręka czyja «(o człowieku) = wielka jego pomoc» [SW]
  14. prawa ręka, prawica [SJPDor]
  15. prawa strona równania «część równania po znaku równości» [SJPDor]
  16. prawa strona tkaniny, ubrania «strona wierzchnia, zewnętrzna» [SJPDor]
  17. prawa własność «prawdziwa, rzeczywista natura (o Bogu)» [SXVI]
  18. prawą wiarą; z prawej wiary; z prawą wiarą; w prawej wierze «szczerze, życzliwie» [SXVI]
  19. prawe i nieprawe żebra «stpol. anat. żebra mostkowe albo właściwe i żebra rzekome» [SW]
  20. prawego serca, z prawym sercem «szczerze, życzliwie, pobożnie» [SXVI]
  21. prawy barsc «roślina używana do leczenia kołtuna» [SW]
  22. prawy brzeg rzeki «brzeg rzeki po prawej ręce patrzącego w kierunku ujścia» [SJPDor]
  23. prawy brzeg rzeki, strumienia, potoku itp. «brzeg rzeki, strumienia, potoku itp. znajdujący się po prawej ręce osoby stojącej twarzą w kierunku ujścia» [USJP]
  24. prawy but, prawa rękawiczka itp. «but zrobiony na prawą stopę, but z prawej nogi; rękawiczka wykonana na prawą dłoń, rękawiczka z prawej ręki itp.» [USJP]
  25. prawy but, rękaw «but, rękaw itd. wkładane na prawą nogę, rękę» [SJPDor]
  26. prawy but, rękaw itp. «but, rękaw itp. wkładane na prawą nogę, rękę» [SJPDor]
  27. prawy gwint, śruba o prawym gwincie «gwint, śruba ze skrętami skierowanymi w prawą stronę» [SJPDor]
  28. prawy prosty «w boksie: cios prosty zadany prawą ręką» [SJPDor]
  29. prawy sierpowy, prawy sierp «w boksie: cios sierpowy zadany prawą ręką» [SJPDor]
  30. prawym duchem; z prawej(-ego) dusze, myśli, umysłu; z prawym umysłem «szczerze, ze szczerego serca, całym sercem» [SXVI]
  31. sam prawy «jedyny prawdziwy, najprawdziwszy» [SXVI]
  32. szyb prawy, szyb gweszny «górn. cembra prawdziwa, dawana wewnątrz straconej, gdy ta dla niestateczności gruntu, np. w kurzawkach, pojedyńczo dana nie wytrzymuje parcia bocznego» [SW]
  33. w prawą «w prawą stronę, w prawo, na prawo» [SW]
  34. wino prawe «stpol. niefałszowane» [SW]
  35. z prawa «rzad. «z prawej strony»» [SJPDor]
  36. z prawa «z prawej strony» [SW]
  37. z prawego serca, prawym sercem, z prawym sercem «szczerze, życzliwie, pobożnie» [SXVI]
  38. z prawej myśli, z prawą myślą «szczerze, życzliwie, pobożnie» [SXVI]

Przysłowia

  1. A tu być już wypełnił wolą páná twojego iżby nie wiedziáłá lewá ręká twoja co by prawá uczyniłá. «łac. nesciat sinistra tua quit faciat dextera tua Vulg Matth 6/3» [SXVI]
  2. Sláchcic bez sławy| Jest osieł práwy. [SXVI]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Kinga Kusińska, Zespół -