miły

przymiotnik, r.m.
psł. odm. złożona (zaimkowa)→ pol. odm. przymiotnikowa

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *mēi-lo- lub *mī-lo-
  3. od rdzenia pie.
    *mēi- [IEW]
  4. pie. (laryng.)
    *m(e)iH-lo- [EDSIL]
  5. od rdzenia pie. (laryng.)
    *meHi-
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *milъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    milý
  3. ros.
    mílyj
  4. scs.
    milъ
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    míelas
  3. lit.
    mýlas
  4. łot.
    mĩļš
  5. stprus.
    mijls
  6. grec.
    meílos
  7. grec.
    mílikhos
  8. łac.
    mītis

Ewolucja formalna

  1. pie. *mēi-lo- lub *mī-lo-
  2. psł. *milъ(jь)
  3. stpol. m̍iłȳ
  4. śrpol. m̍iły|| m̍eły
  5. npol. m̍iu̯y

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «drogi, kochany (używane przeważnie jako konwencjonalny epitet), dilectus, carus, amatus (saepius epitheti loco occurrit)» [SStp] SXVI: «drogi, kochany, wybrany, ulubiony, godny miłości; czcigodny, zacny; cenny, dobry; (czasem tylko jako konwencjonalny epitet)», ESXVII-XVIII: «bliski sercu, wzbudzający miłość, drogi, kochany», L: «miły komu, od niego kochany, ukochany», SWil: «godny kochania; upodobany, wybrany», SW: «godny miłości, kochany, drogi, serdeczny, mile widziany, pożądany», SJPDor: «drogi, kochany, godny miłości», USJP: książk. «kochany, drogi, bliski»
    • ‍ Widzcie (a. widźcie), bracia miła, zbawienie. Kśw cr 11 (około 1350 roku) [SStp]
    • ‍ Co tu słyszymy, bracia miła. Sekl. 31 1551 [L]
    • ‍ W jákiéj tesknicy domá pozostáły| Wygląda ojcá miłégo| syn máły. KochFrag 28 1590 [SXVI]
    • ‍ Teraz że MSCi Panowie komu Bog i Cnota miła zamną. PasPam 107 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Takeś miła sercu memu, o dziewczyno młoda, jako w lecie przy robocie zimna źródła woda. Bork. J. Pisma I, 216 1857 [SJPDor]
    • ‍ Miły Boże. Miły Bracie. 1861 [SWil]
    • ‍ Miły Boże, bracie, czytelniku! 1902 [SW]
    • ‍ To nasz najmilszy przyjaciel. 2003 [USJP]
  2. «sprawiający przyjemne wrażenie, pociągający, ujmujący, przyjemny, powabny, ponętny, rozkoszny, gratus, amoenus, suavis, venustus» [SStp] SXVI: «przyjemny, sprawiający radość, rozkoszny; podobający się, powabny, ponętny; smaczny; dogodny, pożądany», ESXVII-XVIII: «sprawiający przyjemność, pociągający», L: «przyjemny, wdzięczny», SWil: «miłość wzbudzający, przyjemny, powabny», SW: «luby, błogi, przyjemny, słodki, rozkoszny, wdzięczny, uroczy, powabny, ponętny, ujmujący, sympatyczny, pociągający», SJPDor: przestarz. «sprawiający przyjemne wrażenie, przyjemność, ujmujący, sympatyczny», USJP: «sprawiający przyjemność, wywołujący przyjemne wrażenie; przyjemny; ujmujący, uprzejmy, serdeczny»
    • ‍ Teć to krol jeść miłościwiejszy, a to... w miłem wabieni, iżbychom pokutę wiernie czynili. Kśw cv 35. (około 1350 roku) [SStp]
    • ‍ I gdzie teráz jest ono nasze przez trzydzieści ij trzy lata milé obcowanijé, z ktorégo sie weselilo serce twoje. OpecŻyw 142v 1522 [SXVI]
    • ‍ Będzie to krolowi JoMosci rzecz miła. PasPam 142. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Jak mi Bóg miły! Teat. 28. b. 24 1775-1806 [L]
    • ‍ Miła osoba. Miła postać. 1861 [SWil]
    • ‍ Miły z twarzy. 1902 [SW]
    • ‍ W kominku palił się gazowy piecyk, wielobarwnymi płomykami szerząc radosne i miłe ciepło. Zer. Uroda 358 1948 [SJPDor]
    • ‍ Nie ma nic milszego niż siedzenie przy kominku w chłodne zimowe wieczory. 2003 [USJP]
  3. «ukochany, ukochana, kochanek, kochanka, praeter elios (alias), dilectus (dilecta), amor, deliciae» [SStp] L: «kochany, kochanek, luby», SWil: «kochankowie», SW: «kochanek, ulubieniec, najdroższy, luby», SJPDor: «ukochana osoba», USJP: przestarz. «ukochana osoba»
    • ‍ Consenti mi, amena puella przy<z>wol mi, namilsza. Gn gl. 74b. (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ Swojego miłego czas długi płakała. P. Kochan. Orl. 1, 178 1799 [L]
    • ‍ Gdzie mój miły? 1861 [SWil]
    • ‍ Gdzie jest mój miły i jako się miewa? Jag. 1902 [SW]
    • ‍ Rozstanie z miłymi śmierci się równa. Dobrow. S. Warsz. 272 1955 [SJPDor]
    • ‍ Dziewczyna miła memu sercu. 2003 [USJP]
  4. «stpol. miłościwy» [SW]
    • ‍ Miły królu! ("bo natenczas inaczej nie mówiono") Biel. M. 1902 [SWil]

Zmiany semantyczne

  1. «drogi, kochany (używane przeważnie jako konwencjonalny epitet)» [SStp]
  2. «ukochany, ukochana, kochanek, kochanka» [SStp]

Związki frazeologiczne

  1. (wielmożny) uprzejmie nam miły « zwrot grzecznościowy używany przez króla» [ESXVII-XVIII]
  2. Boże święty! Mocny Boże! Mój Boże! Wielki Boże! O Boże! Boże!, książk. Miły Boże! «pot. forma wyrażania różnych stanów emocjonalnych, np. radości, zachwytu, zdziwienia, przestrachu» [USJP]
  3. Bóg (mi) świadkiem, niech mnie Bóg skarze, pokarze, tak mi (Panie) Boże dopomóż, tak mi dopomóż Bóg, przestarz. a. podn. jak mi Bóg miły «wyrażenia wzmacniające treść wypowiedzi, forma zaklinania się, przysięgi» [USJP]
  4. dla miłego spokoju «dla świętej spokojności» [SW]
  5. do (miłego, rychłego itp.) zobaczenia «wyrażenie używane czasem przy pożegnaniu; do widzenia, tymczasem» [USJP]
  6. do miłego zobaczenia (się) «zwrot grzecznościowy przy pożegnaniu» [SJPDor]
  7. Jak mi Bóg miły! «tj. jak Boga kocham» [SW, SWil]
  8. jeśli komuś życie miłe «jeśli ktoś nie chce utracić życia» [USJP]
  9. każdemu życie miłe «każdy chciałby żyć» [SW]
  10. mój miły, moja miła, moi mili itp. «poufała lub serdeczna, czasem protekcjonalna forma zwracania się do kogoś» [USJP]
  11. Na Boga!, przestarz. a. podn. Na miły Bóg! «forma wyrażenia oburzenia, zaskoczenia, zdumienia itp.» [USJP]
  12. wiernie i uprzejmie miły «zwrot grzecznościowy używany przez króla » [ESXVII-XVIII]
  13. wiernie nam miły «zwrot grzecznościowy używany przez króla» [ESXVII-XVIII]
  14. z chęcią, z największą chęcią, z miłą chęcią «z ochotą; chętnie» [USJP]
  15. z miłą chęcią «z przyjemnością, chętnie» [SJPDor]

Połączenia wyrazowe

  1. być miły [komu] «podobać się komu, sprawiać komu radość, być pożądanym, chętnie przyjmowanym przez kogo» [SXVI]
  2. co(ś) miłego, milszego [SXVI]
  3. miła wiadomość [USJP]
  4. miłościwe lato chrześcijańskie «rok święty» [Kn]
  5. miłościwe lato żydowskie «jubileusz» [Kn]
  6. spokojny i miły [SXVI]

Przysłowia

  1. Co tobie miło, czyń drugiemu, co tobie nie lubo, nie czyń drugiemu. [L]
  2. Miłe blizny dla ojczyzny. «rany odniesione w walce z wrogiem ojczyzny są powodem do chwały» [USJP]
  3. Miłe złego początki, lecz koniec żałosny. [SJPDor]
  4. Miłe złego początki, lecz koniec żałosny. «przestroga przed przykrymi następstwami złego lub lekkomyślnego postępowania» [USJP]
  5. Miłeś mi, jak sól w oku. [SW]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Kinga Sabak, Zespół -