dziw

rzeczownik, r.m.
psł. dekl. -o- tematowa→ pol. dekl. m.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *dīu̯o- [SEJPBo]
  3. od rdzenia pie.
    *dei̯(ə)- [SEJPBo]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *divъ
  3. psł.
    *dȋvo
  4. od psł.
    *diviti
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    div
  3. kasz.
    ʒiv, ʒëvu
  4. strus.
    div
  5. scs.
    divь, divo
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. grec.
    dīos
  3. łac.
    dīvus, dius

Ewolucja formalna

  1. pie. *dīu̯o-
  2. psł. *divъ || *divo
  3. stpol. ʒ̍īv || ʒ̍ivo
  4. śrpol. ʒ̍iv || ʒ̍ivo

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «rzadkie, osobliwe zdarzenie, niezwykły czyn, novum inauditumque factum, insolitum factum: b. charakteru naturalnego» [SStp] SXVI: «zjawisko nadzwyczajne, nieprawdopodobne; osobliwość», ESXVII-XVIII: «rzecz zdumiewająca», L: «rzecz zadziwiająca», SWil: «rzecz zadziwiająca», SW: «rzecz dziwna, zadziwiaj»ąca, niezwyczajna», SJPDor: «rzecz dziwna, niezwykła, zdumiewająca; dziwna, niezwykła historia», USJP: książk. «coś dziwnego, niezwykłego, zdumiewającego; dziwo, osobliwość; dziwna, niezwykła historia»
    • ‍ Otcowie nasi w Ejipcie nie rozumieli dziwom twoim. Fl 105, 7 sim. Puł. (1. połowa XV w.) [SStp]
    • ‍ Bo widzę żeś trwożliwy pátrząc ná ty dziwy| Iż tu leży nie jeden co wczorá był żywy. RejWiz 85 1560 [SXVI]
    • ‍ Cudownymi sposoby dziwem niepojętym Bog to zrządził od wieku, swoim pálcem świętym W diámencie nápisał, co iuż trudno zmázáć, Ten w sądzie dzisiejszy lud, będzie Pánu wzdrażáć. JurkPieś A3. 1604 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Dziw, rzecz dziwna, mirum. Kn 1643 [Kn]
    • ‍ W ten czas krzyknie lud zdumion, o rozum, o dziwy! Jeszcze tak ślicznej rzeczy żaden człowiek żywy nie wymyślił. Zab. 12, 61 1770-1777 [L]
    • ‍ Dziwy prawić. 1861 [SWil]
    • ‍ Nucili pieśni o cudach świętych, o dziwach, które widzieli. Wójc. 1900 [SW]
    • ‍ Z niektórymi komediami Bałuckiego dzieją się w teatrze dzisiejszym istne dziwy: z roku na rok klasycznieją. Loren. Dwadz. 338 1929 [SJPDor]
    • ‍ Był to zamek zaczarowany, pełen dziwów i strachów. 2003 [USJP]
  2. «rzadkie, osobliwe zdarzenie, niezwykły czyn, novum inauditumque factum, insolitum factum: a. charakteru nadnaturalnego, cud, miraculum, prodigium» [SStp] SXVI: «zjawisko niewytłumaczalne przypisywane siłom nadprzyrodzonym, cud; znak; prodigium», L: «rzecz, bieg i siły natury przechodząca, cud, cudo», SWil: «rzecz przechodząca bieg i siły natury, cud», SW: «zjawisko nadprzyrodzone, cud», SJDor. dziwo «cudo, straszydło, zjawa»
    • ‍ We wszem siercu mojem, prawić będę wszytki dziwy twoie (narrabo omnia mirabilia tua). Fl 9, 1, sim. Puł. (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ Ono cudo gdy uźrzeli| Wszyscy ludzie sie zumieli: Pytájąc jesliby kto był| Aby im ten dziw wyłożył. BierEz E3v 1578 [SXVI]
    • ‍ Chrystus tyle dziwów uczynił, a przecię mu nie wierzyli. W. Post. W. 2, 231 1584 [L]
    • ‍ Chrystus tyle dziwów uczynił, a przecię mu nie wierzyli. 1861 [SWil]
    • ‍ Mesyjasz przyszedł na świat prawdziwy i prorok zacny z wielkiemi dziwy. Kant. 1900 [SW]
  3. «rzecz godna oglądania; widowisko» [SXVI] SWil: «dziwowisko», SW: «dziwowisko, widowisko»
    • ‍ Żywności dziwne ubogich ludzi. Ale kto sie chce tym dziwom przypatrzyć, jako sie chudzina żywi, idź na Krakowski rynek, tam sie nadziwujesz, ano jedna kiełbaski smaży, druga gzelce przedaje, druga wątrobę pieczoną z octem a z cebulą. RejZwierc 111v. 1568 [SXVI]
    • ‍ Dzień zawodom naznaczony przychodzi; wysypuje się na dziw niezmierna ludzi wielkość. Krom. 40 ad spectandum 1767 [L]
    • ‍ Wszyscy, którzy o śmierci jego usłyszeli, jakoby na jakie dziwy zjeżdżali. ś. Baz 1900 [SW]
  4. «osobliwe stworzenie, potwór, dziwoląg, monstrum, portenetum» [SStp] SXVI: «dziwna, niezwykła istota, dziwoląg, potwór; monstrum», ESXVII-XVIII: «dziwne stworzenie, potwór», L: «dziwoląg, dziworód, dziwopłód», SWil: «dziwoląg, dziworód, dziwopłód», SW: «istota dziwna, dziwoląg, potwór, poczwara»
    • ‍ Trzeciego dnia morskie dziwy ukazaw się na morzu, będą ryczeć aże w niebo (marinae beluae apparentes super mare dabunt rugitus usque ad caelum). Rozm 478 (około 1500 roku) [SStp]
    • ‍ Satyrowie są dziwy z człowieczemi głowami, a z kozłowemi rogami. RejWiz 46 marg, 5, 10v, 177 1560 [SXVI]
    • ‍ Okrzciwszy się z Bożkámi z drugiemi dziwámi| Gdy Bog wielki w tę ziemię záwitał z cudámi| W to przysłowie wen dálej przy imieniu dawnym| Zostáłem Wándálinem [...]. JurkWan A2. 1607 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Nimfę tę ustawicznie srogi ten dziw (Cyklop) goni. Tward. Pasqu. 53 1701 [L]
    • ‍ Satyr, ten dziw obrzydły. 1861 [SWil]
    • ‍ Dziwo lasu, tak rzadko widziany halecjon, a na Litwie zimorodkiem zwany. Słow. 1900 [SW]
  5. «uczucie podziwu, admiratio, stupor» [SStp] SXVI: «uczucie zdziwienia, zdumienia», ESXVII-XVIII: «zdziwienie», L: «dziwowanie, podziwianie», SW: «zdziwienie, podziw», SJPDor: przestarz. «zdziwienie, podziw; dziwienie się», USJP: przestarz. «zdziwienie, podziw»
    • ‍ Wtem ujrzała młodzieńca i z rąk jej wypadła suknia, a twarz od strachu i dziwu pobladła. Mick Tad. 13 [SJPDor]
    • ‍ Porusza dziw movet admiracio. R XXII 27 1466 [SStp]
    • ‍ I toć też jest nie bez wielkiego dziwu [neque ... monstrositate caret], gdy w jednem domu, jedni się ubierają po Niemiecku, drudzy po Włosku. ModrzBaz 51 1577 [SXVI]
    • ‍ Szat też [Turcy] nie máją cudzych używáć jedno ojczystych, bo częstokroć tákie dádzą przyczynę do dziwow i pośmiewiská. PetrSPolit II 339. 1605 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Męstwo w cierpliwości same pogany do dziwów porywało, i męczennikom mężnym nieśmiertelną chwałę gotowało. Birk. Krz. Kaw. 23 1625 [L]
    • ‍ Stali, patrząc z dziwem na siebie. Mick 1900 [SW]
    • ‍ Wtem ujrzała młodzieńca i z rąk jej wypadła suknia,a twarz od strachu i dziwu pobladła. Mick. Tad. 13 1949-1955 [SJPDor]
    • ‍ Aż dziw bierze, że to dziecko ma tyle energii! 2003 [USJP]
  6. «ten, kto się czemuś dziwi» [ESXVII-XVIII] L: «dziwujący się, admirator»
    • ‍ Dziw, co się dziwujé. Lege Dziwujący się. Kn 169 1621 [ESXVII-XVIII]
  7. «particula admirantis» [L] wykrzyknienie
    • ‍ dziw aliter, (dziwnie się oznaczanie,) Miru quantum. Liv. Immane! quantum. Hor: Us: Immane! quantum diserepat. Hor: [Kn]
    • ‍ A nie dziw temu! Wrób. 201 1567 [L]
    • ‍ Dziw! Jak on to mógł uczynić! L. 1900 [SW]

Zmiany semantyczne

  1. dziw || dziwo «rzadkie, osobliwe zdarzenie, niezwykły czyn» [SStp]
  2. «osobliwe stworzenie, potwór, dziwoląg, monstrum» [SStp]
  1. dziw || dziwo «rzadkie, osobliwe zdarzenie, niezwykły czyn» [SStp]
  2. dziwo «coś dziwnego, zadziwiającego, niezwykłego; rzecz dziwna» [SJPDor]

Związki frazeologiczne

  1. być, stać się na dziw «wzbudzać zdumienie» [SXVI]
  2. co(ż) (to) za dziw(y) «nic w tym dziwnego, to nie dziwi» [SXVI]
  3. dać na dziw «uczynić przedmiotem pośmiewiska» [SStp]
  4. dziw bierze «można się zdumieć» [SJPDor]
  5. dziw bierze, aż dziw bierze [USJP]
  6. dziw mieć w sobie «być dziwnym» [SXVI]
  7. dziwem dziwować się «bardzo się dziwić» [SW]
  8. dziwu niemasz «w znaczeniu: nie ma się co dziwić» [SXVI]
  9. dziwy stroić, broić, płodzić, robić, uczynić, strojący «wydziwiać, wyprawiać niezwyczajne rzeczy» [SXVI]
  10. na dziw chować, chowan [SXVI]
  11. poszło na dziw «stało się podobne do czegoś dziwnego» [SXVI]
  12. powiadać (albo powiedać) dziwy [SXVI]
  13. przestarz. cóż za dziw «cóż w tym dziwnego» [SJPDor]
  14. staropol. dziwy robić, czynić, wyrabiać, stroić, broić, rodzić, płodzić «niezwyczajne rzeczy wyrabiać, wydziwiać» [SW]
  15. stp. siedem dziwów świata «siedem cudów świata» [SW]
  16. trząść dziwy «dziwne rzeczy rozpowiadać» [SXVI]

Połączenia wyrazowe

  1. (dziwne a. wielkie, a. święte) sprawy, (a, i) dziwy [SXVI]
  2. aż dziw [SXVI]
  3. co(ż) (to) za dziw(y) [SXVI]
  4. dziw boży (a. boski) [SXVI]
  5. dziw nad dziwy [SXVI]
  6. dziw nad dziwy, dziwy nad dziwami «rzecz niezwykła» [USJP]
  7. dziw nad wszystkie dziwy [SWil]
  8. dziw osobliwy [SXVI]
  9. dziw potworny [SXVI]
  10. dziw śmieszny [SXVI]
  11. dziw(y) świata (tego) [SXVI]
  12. dziwy działy się (a. wiele dziwow działo się) [SXVI]
  13. dziwy i cuda a. znamiona i dziwy «zwłaszcza w odniesieniu do działań Boga» [SStp]
  14. dziwy nad dziwami «bardzo dziwne rzeczy, historie» [SJPDor]
  15. ktory dziw «cóż dziwnego» [SStp]
  16. morski dziw «peior. w funkcji przezwiska» [SXVI]
  17. na dziw «wprawiający w zdumienie» [SXVI]
  18. nie dziw «nic dziwnego; rzecz prosta, naturalna» [SJPDor, USJP]
  19. o dziwo «wykrzyknik, wyrażający zdziwienie, podziw» [SJPDor]
  20. rzecz dziwu godna [SXVI]
  21. siedm dziwow świata (a. na świecie) «siedem cudów świata» [SXVI]
  22. troje dziwów «bardzo dziwne, albo dziwaczne rzeczy» [SWil]
  23. troje dziwów albo mało używane: troje dziwy albo troje dziwa «bardzo dziwne rzeczy» [SW]
  24. troje dziwy «wielce dziwaczne rzeczy» [L]
  25. w dziw(y) «zadziwiająco, dziwnie, niezwykle, nadzwyczajnie» [SXVI]
  26. wiel(i)kie dziwy «wielkie czyny, niezwykłe dzieła» [SStp]
  27. za (jeden a. niejaki) dziw [SXVI]

Przysłowia

  1. Brácia zgodliwi, są wiélkie dziwy. [ESXVII-XVIII]
  2. Kto ná morzu nie bywał, ten dziwow nie widał. [ESXVII-XVIII]
  3. Kto nádzieją żyw, wskorali, będzie wielki dziw. [ESXVII-XVIII]
  4. Kto w nadzieje żyw będzie li bogat będzie dziw. [SXVI]
  5. Nie wielkie dziwy, iż łotr szczęśliwy. [ESXVII-XVIII]
  6. Nie wielkie dziwy, że łotr szczęśliwy. [SW, L]
  7. Opowiada pięć dziwów, sześć awantur. [SW]
  8. Oto dopiero dziw, co kura jaje zniesie. [SW]
  9. Starzy czasem dziwy broją, gdy ich czym dobrym napoją. [SW]
  10. Stárzy podczas dziwy broją, gdy ich czem dobrem nápoją. [ESXVII-XVIII]
  11. Wiele na sobie taki przewodzi, kto cierpi żonie, gdy dziwy rodzi (albo płodzi). [SW]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Katarzyna Kamieniecka, Ewelina Kwapień