cud(o)

rzeczownik, r.m. (r. n)
psł. dekl. -s- tematowa→ pol. dekl. m./pol. dekl. n.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *(s)kēu̯d-os
  3. od rdzenia pie.
    *(s)keu̯- [SEJPBo]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *čùdo
  1. Języki słowiańskie
  2. głuż.
    čwódo
  3. słc.
    čudo
  4. błr. dial.
    čúdo
  5. ros.
    čúdo
  6. ukr.
    čúdo
  7. strus.
    čudo
  8. scs.
    čudo
  9. bułg.
    čúdo
  10. mac.
    čudo
  11. sch.
    čȕdo
  12. słoweń.
    čúdo
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. grec.
    kỹdos

Ewolucja formalna

  1. pie. *(s)kēu̯d-os
  2. psł. *čudo
  3. stpol. c'udŏ, č'udŏ
  4. śrpol. cudo || cud
  5. npol. cud || cudo (dziś w różnym znaczeniu)

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «zjawisko niezwykłe, nadzwyczajne, przypisywane działaniu sił nadprzyrodzonych; miraculum, prodigium» [SXVI] SStp: «mariculum, prodigium», L: «zdarzenie dziwne, niezwyczajne, którego przyczyny nie dochodzą», ESXVII-XVIII: «niezwykłe zjawisko interpretowane jako skutek działania Boga», SWil: «zdarzenie nadprzyrodzone, którego przyczyny dojść nie można», SW: «zjawisko nie wynikające z praw przyrody, zrządzenie czynnika nadprzyrodzonego», SJPDor: «zjawisko, które według wierzeń religijnych nie wynika z praw przyrody, lecz daje się wytłumaczyć tylko interwencją Boga», USJP: «zjawisko, które nie wynika z praw przyrody, lecz daje się wytłumaczyć tylko interwencją Boga»
    • ‍ Pismo togo krolewica... nazywa krolem luda żydowskiego... w jego uciesznem wielikich cud czynieni. Kśw cv 25. (około 1350 roku) [SStp]
    • ‍ Rzeknie do was Faraon, dajcie po sobie cudo. Budn. Ex. 7, 9 1572 [L]
    • ‍ Rzekł cudá sie tám stáły. BierEz A3v 1578 [SXVI]
    • ‍ Okrzciwszy się z Bożkámi z drugiemi dziwámi| Gdy Bog wielki w tę ziemię záwitał z cudámi| W to przysłowie wen dálej przy imieniu dawnym| Zostáłem Wándálinem [...]. JurkWan A2 1607 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Doznać cudu. 1861 [SWil]
    • ‍ Chrystus czynił cuda. 1900 [SW]
    • ‍ Słynący cudami obraz, dziś znajdujący się w Piekarach, jest tylko kopią prawdziwego obrazu. Koźn. Żyw. 315 1948 [SJPDor]
    • ‍ Miejsce słynące cudami. 2003 [USJP]
  2. «rzecz dziwna, monstrum» [SStp] SXVI: «stworzenie, istota, rzecz osobliwa, niezwykła, dziwna; monstrum», ESXVII-XVIII: «dziwne stworzenie, potwór», L: «dziwna jakaś postać, potwora, straszydło», SWil: «dzika jakaś postać, potwora, straszydło», SW: «istota dziwaczna, potwór, straszydło», SJPDor: cudo «rzecz dziwna, dziwaczna, straszydło, dziwoląg»
    • ‍ Jeden z tych krolow [widział] strusa chował w domu..., a gdyż juże... sniosł jajca, tedy wielikie cudo stało sie s tych jajec (monstrum exit ab ovis), bo z jednego wyskoczył lew, a z drugiego baran. Rozm 72 (około 1500 roku) [SStp]
    • ‍ á jam sie wiele ludziem stał jakoby jakie cudo [prodigium] ales ty mocny obrońca moj. WróbŻołt 70/7 1539 [SXVI]
    • ‍ Dziw to jest zły Swawola, towárzysz złośliwy, Szkodzi z piękną swobodą, Wolności cnotliwej. Cudo sprosne, okrutne, drapieżne, bezbożne, Z Kaukazu znisczyć przyszło Láchy nie ostrożne [...]. JurkWan B2. 1607 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Nie małpa, nie pies, nie wilk, nie kozieł, ot jakieś cudo! Oss. Wyr. 1807 [L]
    • ‍ Nie małpa, nie pies, nie wilk, nie kozieł, ot jakieś cudo! 1861 [SWil]
    • ‍ Rzecz trudna do wiary, bajka, cudo, pokusa, omamienie, czary, dziwo, mara... bies tego nie zgadnie, co znaczy? Zabł. Amf. 126 1877 [SJPDor]
    • ‍ Nie małpa, nie pies, nie wilk, nie kozieł, ot jakieś cudo. Oss. 1900 [SW]
  3. «coś niezwykle pięknego» [ESXVII-XVIII] SJPDor: cudo «rzecz, osoba, zjawisko niepospolicie piękne, nadzwyczajne», USJP: cudo «o osobie, rzeczy, zjawisku niezwykle pięknym, nadzwyczajnym (niekiedy żartobliwie)»
    • ‍ O szczęśliwy dniu! ktorego Niebo Miastu Wiedniu Cecilią Renatę jáko Cesárzownę nową podawáło [...] Światu wszytkiemu zá cudo niejakie w cnotách wystáwowáło. WojszOr 32-33. 1644 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Spojrzenie jej trafia na prześliczną szylkretową puderniczkę, leżącą na wystawie. - O jej, co to za cudo! Breza. Niebo I, 99 1949-1950 [SJPDor]
    • ‍ Pokaż to swoje cudo! 2003 [USJP]
  4. «zdziwienie; podziw» [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Oto ja i dzieci moje, ktorych mi dał Pan, ná znák, i ná cud Izráelá, od Páná Wojsk, ktory mieszka ná gorze Syon. BirkOboz 59. 1623 [ESJPBa]
  5. «rzecz jaka dziwna, niezwyczajna» [L] ESXVII-XVIII: «coś dziwnego», SWil: «rzecz jaka dziwna, niezwyczajna, dziw, zjawisko», SW: «zdarzenie a. zjawisko nadzwyczajne, osobliwość, fenomen; dziwna rzecz, dziw», SJPDor: «rzecz niepospolita, niezwykła, niezwykle piękna, wywołująca zdumienie, podziw», USJP: «rzecz, zjawisko niepospolite, niezwykłe, wywołujące zdumienie, podziw; także: osoba lub rzecz doskonała, bardzo piękna»
    • ‍ Paulinus ostry wiodąc żywot, cudem był świata wszystkiego. Sk. Dz. 338 1607 [L]
    • ‍ Bogacz Michał Kusnierz miesczanin Crac[owski] w nędzy umarł [...] Cud to beł co Bogacz wnędzy umarł. TrepNekLib 32 1626-1639 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ To cud stworzenia. 1861 [SWil]
    • ‍ Siedm cudów świata. 1900 [SW]
    • ‍ Nowoczesne organy są prawdziwym cudem techniki, zwłaszcza o ile są szczęśliwą syntezą starych mechanicznych systemów dźwigniowych z metodami elektrycznymi. Rudz. Muz. 347 1948 [SJPDor]
    • ‍ Cuda przyrody. 2003 [USJP]
  6. «pokusa diabelska, przeszkoda, diablik, bies drobnego rodzaju» [L] SWil: «pokusa djabelska, przeszkoda, djablik»
    • ‍ Święty bił się w piersi; a oto jedną razą w końcu komina pokazało mu się jakieś cudo. Oss. Str. 1793-1794 [L]
    • ‍ Święty bił się w piersi, a oto jedną razą w końcu komina pokazało mu się jakieś cudo. 1861 [SWil]
  7. «cudactwo, dziwactwo, ekscentryczność, chimera, szaleństwo» [SW]
    • ‍ Cuda wyrabiał na weselu 1900 [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «zjawisko niezwykłe, nadzwyczajne, przypisywane działaniu sił nadprzyrodzonych» [SXVI]
  2. «coś niezwykle pięknego» [ESXVII-XVIII]
  1. «zjawisko niezwykłe, nadzwyczajne, przypisywane działaniu sił nadprzyrodzonych» [SXVI]
  2. «cudactwo, dziwactwo, ekscentryczność, chimera, szaleństwo» [SW]
  1. cud, cudo «zjawisko niezwykłe, nadzwyczajne, przypisywane działaniu sił nadprzyrodzonych» [SXVI]
  2. cudo «rzecz dziwna, dziwaczna, straszydło, dziwoląg» [SJPDor]
  1. «zjawisko niezwykłe, nadzwyczajne, przypisywane działaniu sił nadprzyrodzonych» [SXVI]
  2. cudem przysłów. «dzięki cudowi; w niepojęty sposób» [ESXVII-XVIII]

Związki frazeologiczne

  1. cud miód (ultramaryna) «o kimś lub o czymś nadzwyczajnym, doskonałym, pięknym» [USJP]
  2. cud piękności «szczyt, ideał» [SW]
  3. cud piękności, cud doskonałości «o kimś, o czymś bardzo pięknym, naprawdę doskonałym» [SJPDor]
  4. cud piękności, doskonałości «książk. o kimś, o czymś bardzo pięknym, doskonałym» [USJP]
  5. cuda niewidy «pot. żart. o czymś (rzekomo) niezwykłym, rzadko spotykanym, niesamowitym» [USJP]
  6. cuda robić, cuda czynić «robić dziwne lub straszne rzeczy; robić dziwne lub straszne rzeczy» [ESXVII-XVIII]
  7. cuda wyrabiać «robić rzeczy dziwaczne, osobliwe» [SJPDor]
  8. cudów dokazywać «czynów nadzwyczajnych, zdumiewających» [SW]
  9. cudów nie ma «niemożliwe nie może się zdarzyć» [USJP]
  10. czynić, pot. wyrabiać, wyczyniać cuda «robić rzeczy dziwaczne, osobliwe» [USJP]
  11. dokonać, dokazać cudu (cudów) «zrobić coś niezwykle trudnego» [USJP]
  12. nie może wyniść komuś z cudu, nie wynidzie komuś z cudu «zdumiewa kogoś» [ESXVII-XVIII]
  13. ósmy cud świata «coś nadzwyczaj pięknego» [SJPDor, USJP]
  14. siedem cudów świata «siedem wielkich, słynnych budowli i pomników architektonicznych w starożytności» [SJPDor]
  15. siedem cudów świata «siedem słynnych budowli i pomników architektonicznych w starożytności» [USJP]

Połączenia wyrazowe

  1. cud boski, cud boży, cudo Pańskie, cud Pański [ESXVII-XVIII]
  2. cud nad cudami [ESXVII-XVIII]
  3. cudem «dzięki cudowi; w niepojęty sposób» [ESXVII-XVIII]
  4. cudem «w użyciu przysłów. «w sposób niepojęty, nadzwyczajny» [USJP]
  5. od cudów «niezwykle pięknie, cudownie» [ESXVII-XVIII]

Przysłowia

  1. Wiara góry przenosi; wiara czyni cuda. «ten, kto mocno wierzy, jest w stanie dokonać rzeczy dla innych niemożliwych» [USJP]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autor: Zespół -