czar

rzeczownik, r.m.
psł. dekl. -o- tematowa→ pol. dekl. m.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *kʷēr-o- [EDSIL]
  3. od rdzenia pie.
    *kᵘ̯er- [SEJPBo]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *čarъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    čár, zwykle: čáry
  3. kasz.
    čarë
  4. słc.
    čar
  5. ros.
    čáry
  6. scs.
    čari
  7. bułg.
    čar
  8. mac.
    čar
  9. sch.
    čȃr
  10. słoweń.
    čȃr
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    kẽras, zwykle plur.: keraĩ
  3. lit.
    kerė́ti
  4. awest.
    čārā

Ewolucja formalna

  1. pie. *kᵘ̯ēr-o-
  2. psł. 1 *kēro-
  3. psł. 2 *čarъ
  4. stpol. č'ār
  5. śrpol. čár, čar

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «czarowanie, wróżenie a. wiara w czary i wróżby, incantatio, augurium, superstitio, veneficium» [SStp] SXVI: «zjawisko nadprzyrodzone o charakterze demonicznym; gusła, sztuki magiczne, wróżenie; carmen, magia», L: «gusła, czarodziejstwa, czarnoksięskie sztuki», SWil: «gusła, czarodziejstwa, czarnoksięzkie sztuki», SW: «sztuki czarnoksięskie, gusła, zamawiania, zabobony», SJPDor: «nadzwyczajne zjawisko, zdarzenie przypisywane według dawnych wierzeń ludowych działaniu sił nadprzyrodzonych; przejaw działania tych sił; środki magiczne wywołujące je», USJP: «nadzwyczajne zjawisko, zdarzenie przypisywane według dawnych wierzeń ludowych działaniu sił nadprzyrodzonych; przejaw działania tych sił»
    • ‍ Też się dawam winien Deo omnipotenti ze dwanaście członkow wiary świętej krześcijańskiej, aczbych też grzeszny człowiek wstąpiłem, wierząc w czary, w gusła, we sny albo niektore żegnanie. Spow 3 1413 [SStp]
    • ‍ Truciny ani babich czar nie trzeba się bać. FalZioł I 112b 1544 [SXVI]
    • ‍ Czary samego z nieba sprowadzą księżyca, Czarami mogła Cyrce, sławna czarownica, Przetworzyć niegdyś w świnie Ulisesa męże, Jadowite przez czary padają się węże. Nag. Wirg. 517 1754 [L]
    • ‍ Wierzyć w czary. 1861 [SWil]
    • ‍ Przyszłam zrobić możne czary. Mick. 1900 [SW]
    • ‍ W wielu bajkach o wyprawie, której celem jest przełamanie pętającego życia czaru, czy też zdobycie zaklętego zamku, czy wreszcie wykonanie innych zadań nadludzkich, na młodzieńczego bohatera czyhają urocze kusicielki. Krzyż. J. Baśn. 21 1950 [SJPDor]
    • ‍ Amulet chroniący od czarów. 2003 [USJP]
  2. «powab, wdzięk, urok, ponęta, uroda» [L] SWil: «urok», SW: «urok, wdzięk, powab, ponęta», SJPDor: «powab, wdzięk, urok, ponęta, uroda», USJP: «powab, wdzięk, urok, uroda»
    • ‍ Czar przyrody. Czar wspomnień. 1807 [L]
    • ‍ Cudnych oczu czar. 1900 [SW]
    • ‍ Widoczne było, że przeżywa jakiś uroczysty dla siebie dzień, że ulega czarowi wspomnień. Nałk. Z. Niecierp. 87 1946 [SJPDor]
    • ‍ Czar pięknej kobiety. 2003 [USJP]
  3. «miejsce obrzędów religijnych, locus sacrificiorum, caerimoniarum» [SStp]
    • ‍ Wszytki ołtarze skaził i ługi i rycia starł w kęsy a wszytki czary zatracił we wszej ziemi israhelskiej (altaria dissipasset et lucos et sculptilia contrivisset in frusta, cunctaque delubra demolitus esset de universa terra Israel). BZ II Par 34, 7 1413-1476 [SStp]
  4. «rzecz zaczarowana» [SXVI]
    • ‍ Jedno niechaj, w kożdym ołtarzu w wászych kościelech dziurę uczyni, nátychmiast ty czáry wásze najdzie, ktoreście tám zálepili. KrowObr 219v 1560 [SXVI]

Zmiany semantyczne

  1. «czarowanie, wróżenie a. wiara w czary i wróżby» [SStp]
  2. «miejsce obrzędów religijnych» [SStp]
  1. «czarowanie, wróżenie a. wiara w czary i wróżby» [SStp]
  2. «powab, wdzięk, urok, ponęta, uroda» [L]

Związki frazeologiczne

  1. rzucić czar (czary), urok (uroki) na kogoś, na coś «wywrzeć magiczny, czarnoksięski wpływ na kogoś, na coś; zaczarować» [USJP]
  2. rzucić czary na kogoś, na coś «sprawić za pomocą środków magicznych, że ktoś lub coś znajdzie się pod działaniem czarów» [L]

Połączenia wyrazowe

  1. babie czary [SXVI]
  2. czarnoksięskie czary [SXVI]
  3. czary czynić, sprawować [SXVI]
  4. czary diabelskie [SXVI]
  5. robić czary [SWil]
  6. w czary, czarom wierzyć [SXVI]

Przysłowia

  1. Kto wierzy w czary, tego weźmie diabeł stary. [SW, SWil]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Katarzyna Dobrowolska, Zespół -