część

rzeczownik, r.ż.
psł. dekl. -i- tematowa→ pol. dekl. ż.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *kn̥d-tĭ- [SEJPBo]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *čę̑stь
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    část
  3. stczes.
    čiest
  4. głuż.
    časć
  5. słc.
    časť
  6. błr.
    časc'
  7. ros.
    čast'
  8. ukr.
    čast'
  9. strus.
    častь
  10. scs.
    čęstь
  11. scs.
    častь
  12. bułg.
    čest
  13. sch.
    čȇst
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    ką́sti
  3. lit.
    kañdis
  4. lit.
    ką́snis
  5. łot.
    kuôst

Ewolucja formalna

  1. pie. *kn̥d-tĭ-
  2. psł. *čęstь
  3. stpol. č'㲜ć
  4. śrpol. čęść

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «część, pars» [SStp] SPXVI: «wycinek całości (konkretnej lub abstrakcyjnej), to, co jest wynikiem podziału; kawałek, ułamek, fragment, pewna ilość», ESXVII-XVIII: «wycinek całości», L: «jedna z tych rzeczy, z których się składa całość», SWil: «jedna z tych rzeczy, z których się składa całość», SW: «jedna z rzeczy, składających się na pewną całość, dział, składnik, element», SJPDor: «wycinek jakiejś całości, będący wynikiem podziału lub wyodrębniony teoretycznie dla bliższego określenia czego (np. miejsca); jeden z elementów, na które dzieli się jakaś całość, pewna ilość z całości, to, co jest wynikiem podziału; dział, odcinek, ułamek, kawałek czego», USJP: «wycinek jakiejś całości, fragment czegoś będący wynikiem podziału lub wyodrębniony z czegoś, jeden z elementów, na które dzieli się jakaś całość, pewna ilość z całości; dział, kawałek, odcinek, ułamek, cząstka»
    • ‍ Gospodzin część dziedziny mojej (dominus pars hereditatis meae) i kielicha mego; ty jeś, jenże wrocisz dziedzinę moję mnie. Fl 15, 5, sim. Puł. (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ Lew z bykiem, z kozłem, z báránem| Miałci się dzielić jeleniem: [...] cztery części udziáłáli| Aby o nie los miotáli. BierEz M2v 1578 [SXVI]
    • ‍ Boś my ni mieli i czwartej części potencyjej Nieprzyjacielskiej. PasPam 103 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Ciał ludzkie składa się z części twardych, z części miękkich i z części płynnych. Perz. Cyr. 1, 12 1792 [L]
    • ‍ Całość większa jest od części 1861 [SWil]
    • ‍ Węgrzy potrafili sobie zapewnić część lwią przy podziale praw politycznych. Chm. 1900 [SW]
    • ‍ Rozdzieliła jabłko na dwie części i podsunęła matce i ojcu do ust. Goj. Ziemia 11 1948 [SJPDor]
    • ‍ Podziemna część rośliny. 2003 [USJP]
  2. «udział, portio, pars rata» [SStp] SXVI: «uczestnictwo, czynny udział; wspólność, związek», L: «część czyja, udział jego», SWil: «dział, udział (w majątku, w sukcesji)», SW: «udział, uczestnictwo»
    • ‍ Nie będziecie mieć części albo odpłaty u ojca waszego. Rozm 271 (około 1500 roku) [SStp]
    • ‍ Co zá społeczność człowiekowi świętemu ze psem? ábo ktora część [pars] dobra bogátemu z ubogim. Leop Eccli 13/22 1561 [SXVI]
    • ‍ Jagiełło wziąwszy Witołda na część swego starania, najwyższe księstwo ziem Litewskich mu dał. Herb. Stat. 663 1744 [L]
    • ‍ Posiadacz części, tj. części wsi, nie całej wsi. 1861 [SWil]
    • ‍ W działach Sobieskiego miał część Jabłonowski. Oss. 1900 [SW]
  3. «majątek, substantia» [SStp] ESXVII-XVIII: «majątek przypadający komuś w spadku lub po podziale», SW: «dział wsi»
    • ‍ Owa mierne położył jeś dni moje a część moja (Puł: zboże moje) jakoby nicseż przed tobą (ecce mensurabiles posuisti dies meos et substantia mea tamquam nihilum ante te). Fl 38,7 (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ W Rączkach w tym Roku przypadła Sukcesyja na Domy Panow Łąckich gdzie ja odebrałęm per ex divisionem [przez podział] część dzięcinną. PasPam 235v 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Posiadacz części. 1900 [SW]
  4. «zastęp, caterva» [SStp]
    • ‍ Święty anjele, strożu ciała mego i dusze me, miłościwym uwieselenim odejmi duszę moję, kiedy sie ubierze część złych duchow, aby ją wydarli. MW 140a (około 1475 roku) [SStp]
  5. «strona świata, pars mundi» [SStp] SXVI: «strona świata»
    • ‍ Dana jest jemu moc na cztery części świata, zamordować głodem a śmiercią, a robakiem ziemskim biskupa cyrkiew poświęcającym. Rozm 830 (około 1500 roku) [SStp]
    • ‍ I wzruszył wiátry zewszech części świátá. RejPs 115v 1541 [SXVI]
    • ‍ Pięć części świata 1861 [SWil]
    • ‍ Gromadziłem długi czas pocztowe marki marki... Bo było to jak podróż szalona po świecie, pełne przygód odjazdy w wszystkie świata części Staff L. Poezje I, 170 1901 [SJPDor]
  6. «element składowy całości mogący istnieć i funkcjonować samodzielnie lub niezbędny składnik całości» [SXVI] SJPDor: «przedmiot stanowiący jakiś dający się samodzielnie wyodrębnić element większej całości», USJP: «przedmiot stanowiący jakiś dający się samodzielnie wyodrębnić element większej całości»
    • ‍ Imiona rzeczy i części domowych. Mymer nlb 1v 1528 [SXVI]
    • ‍ Ponieważ bursy były integralną częścią uniwersytetu, więc też i nad nimi rozciągała się w najwyższej instancji jurysdykcja kanclerska. Ptaś. Żak. 52 1958 [SJPDor]
    • ‍ Złożyć telewizor z części. 2003 [USJP]
  7. «o jednostkach miary traktowanych całościowo» [SXVI]
    • ‍ Sestantius, cztery łoty, álbo dwie uncje części czterołotny. Mącz 17c 1564 [SXVI]
  8. «w funkcji przysłówka: częściowo, trochę» [SXVI] L: «częścią, nie całkowicie», SW: «powoli, po trochu; niezupełnie, do pewnego stopnia», SJPDor: «po części, w części: do pewnego stopnia, częściowo», USJP: «po części, w części: do pewnego stopnia, w pewnej mierze, częściowo, nie do końca»
    • ‍ Sposabiáją go do wody, ná dni dziesięć, á nawięcéj ná piętnaście, od mniejszéj miáry począwszy, á przyczyniájąc jéj, ku siódmému álbo ósmému dniowi, co dziéń część, ták iż od ósmégo záś umniejszáć przydzie. Oczko 19v 1578 [SXVI]
    • ‍ Częścią tego dopiął. Tr. 1764 [L]
    • ‍ Spłacać dług częściami. 1900 [SW]
    • ‍ Jest to po części prawda. 1900 [SW]
    • ‍ Prawie codziennie musiała chodzić po ulicach przez klika godzin z rzędu, ażeby uspokoić się, żeby choć w części zadość uczynić wprost szalonej chęci ruchu nieustannego. Reym. Kom. 304 1949 [ESJPBa]
    • ‍ Trzeba przyznać, że masz po części rację. USJP [USJP]
  9. «starop. dola, los, przeznaczenie» [SW]
    • ‍ Ta jest część nasza i los ten. Birk. 1900 [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «część» [SStp]
  2. «majątek» [SStp]
  1. «część» [SStp]
  2. «strona świata» [SStp]

Związki frazeologiczne

  1. rozcinać włos na części «zbyt szczegółowo analizować, bawić się w szczegóły; czepiać się szczegółów» [SJPDor]

Połączenia wyrazowe

  1. części mowy «jęz. klasy wyrazów wyodrębniające się ze względu na pewne cechy formalne, zwłaszcza składniowe: rzeczowniki, czasowniki, liczebniki, przymiotniki, zaimki, przysłówki, przyimki, spójniki, partykuły, wykrzykniki» [USJP]
  2. części świata «geogr. masywy lądowe kuli ziemskiej: Europa, Azja itp.» [SJPDor, USJP]
  3. część lwia «największa, główna» [SW]
  4. część robocza maszyny «techn. część maszyny (np. cylinder, koło) spełniająca czynności związane bezpośrednio z wykonywaniem określonej pracy» [USJP]
  5. część wziąć [SXVI]
  6. część z kogo, czego [SXVI]
  7. część zapasowa, zamienna «element, którym można w maszynie zastąpić element zepsuty, zużyty» [USJP]
  8. dziesiąta część «dziesięcina, rodzaj podatku wnoszonego na ręce Kościoła» [SXVI]
  9. lwia część «znaczna przeważająca, przytłaczająca większość» [SJPDor]
  10. lwia część «książk. znaczna, główna część czegoś» [USJP]
  11. na części [SXVI]
  12. pewna część ciała «pot. euf. pośladki, siedzenie» [USJP]
  13. pięciądziesiątna część «pięćdziesiąty dzień po Wielkanocy, Zielone Świątki» [SXVI]
  14. po części, w części «w użyciu przysłów. książk. «do pewnego stopnia, w pewnej mierze, częściowo, nie do końca» [USJP]
  15. po większej części «pot. przeważnie» [USJP]
  16. po większej części «fraz. pot.: przeważnie» [USJP]

Przysłowia

  1. Zá nic nie stoji jego świádectwo, álbo ná jego świádectwo czwartej części pieniądzá nie dádzą. «tłum. łac. Nullius momenti putatur illius testimonium» [SXVI]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Ewa Guzik, Zespół -