mierzyć

czasownik
psł. dekl. -i- tematowa→ pol. kon. III -'ę, -'isz//-ysz

Etymologia

1. Język praindoeuropejski
2. pie.
   *mē- [SEJPBo]
3. pie. (laryng.)
   *meh₁- [EDSIL]

1. Język prasłowiański
2. psł.
   *měriti
3. od psł.
   *měra

1. Języki słowiańskie
2. czes.
   měřiti
3. czes.
   mířiti
4. słc.
   mieriť
5. ros.
   méritʹ
6. bułg.
   mérja
7. sch.
   mjȅriti

1. Inne języki indoeuropejskie
2. sans.
   mímīte
3. stang.
   mǣð
4. grec.
   métron
5. grec.
   mē̃tis
6. łac.
   mētior, mētīrī

Ewolucja formalna

1. pie. *mē-
2. psł. *mě-riti
3. stpol. m̍ĕř'ić
4. śrpol. m̍ežyć

Znaczenia i przykłady użycia

1. «określać wielkość, odmierzać, wymierzać, mierzyć» [SStp] SXVI: «określać wielkość czegoś (często w jednostkach miary); dokonywać pomiarów, wymierzać», L: «miarą wielkości rzeczy jakiej dochodzić», SWil: «porównaniem z miarą dochodzić wielkości rzeczy jakiej», SW: «dochodzić za pomocą miary wymiarów, wielkości czego», SJPDor: «określać wielkość czego przez porównanie z odpowiednią jednostką miary; dokonywać pomiarów, wymierzać; wydzielać co miarką; odmierzać», USJP: «określać, sprawdzać wielkość, rozmiar czegoś lub kogoś przez porównanie z odpowiednią jednostką miary; wymierzać, odmierzać»
   • ‍ Począć mierzyć ot płota wągrodnego przedniego. TymProc 244 1424 [SStp]
   • ‍ Modificor, Mierzę, miarę biorę, wymierzam jako czego może na co dostać. Mącz 228q 1564 [SXVI]
   • ‍ Nie zawsze szczęśliwy, co mierzy korcami złoto. Bardz. Trag. 231 1691 [L]
   • ‍ Mierzyć zboże. 1861 [SWil]
   • ‍ Nie mierzą chłopak w korzec, czesto mały bije, a wielki z piwnym wąsem nadstawuje szyje. Koch. 1902 [SW]
   • ‍ Mierzyła calówką kawałki szkła i wróciwszy do stołu notowała wymiary. New. Archip. 246. 1952 [SJPDor]
   • ‍ Mierzyć tkaninę, plac, mieszkanie. 2003 [USJP]
2. «ustalać pożądany kształt geometryczny lub punkt» [SXVI]
   • ‍ Jákie záśię w towárzech nieznośne drogośći, Rzemieśnik, Szynkarz, Kupiec, łupią przez litośći. Jáko chcą sobie mierzą bez wszelkiej ustáwy. BielRozm 11 1587 [SXVI]
3. «celować, zamierzać się» [SXVI] L: «mierzyć do czego, na co, godzić na co, celować, na cel brać», SWil: «zmierzać, kierować, celować», SW: «przymierzać się, brać na cel, celować; godzić», SJPDor: «brać na cel, godzić w kogo (np. mieczem, kijem); celować», USJP: książk. «brać kogoś, coś na cel, celować»
   • ‍ Bo rozumiej byś też więc i nabárziej mierzył, Tedybyś mgły ni wiátru nigdy nie uderzył. RejWiz 159 1560 [SXVI]
   • ‍ Gdzie indziej mierzy, a gdzie indziej uderzy. Pot. Arg. 364. 1728 [L]
   • ‍ Mierzmy się mieczem z sobą. 1861 [SWil]
   • ‍ Widać z zamachu ręki, że silnie uderzy, a z oczu łacno zgadnąć, że w hrabiego mierzy. Mic. 1902 [SW]
   • ‍ Spokojnie nabija karabinek, mierzy chwilkę i pali. Fiedl. A. Kan. 206 1937 [SJPDor]
   • ‍ Mierzyli do siebie z rewolwerów. 2003 [USJP]
4. «co z czym=zgadzać, miarkować co z czym, stosować co do czego» [SW]
   • ‍ Głupi kto z wydatkami przychodu nie mierzy Nar. 1766 [SW]
5. «sprawdzać przystosowanie czego (ubrania, obuwia itp.) do własnej figury; przymierzać» [SJPDor] USJP: «wkładając coś na siebie lub na kogoś sprawdzać, czy jest to odpowiednie w fasonie, wymiarach, kolorze, czy pasuje do figury»
   • ‍ Płaszczyk, który mierzyłyśmy, był w sam raz. Świerszcz. 32 1952 [SJPDor]
   • ‍ Mierzyć suknię, płaszcz. 2003 [USJP]
6. «kogo, co kim, czym = miarkować, wnosić, sądzić o kim, o czym, z kogo, z czego, oceniać względnie do czego» [SW]
   • ‍ Swojej potęgi sąsiedzkimi nie mierzył siłami. 1902 [SW]
7. «iść w jakimś kierunku, zdążać, kierować się ku czemu» [SJPDor] przestarz.
   • ‍ Ku cnej sławie mierząc wodze, chwytaj rozkosz po twej drodze. Brodz. Poezje 154 1872 [SJPDor]
8. «mieć określone wymiary (wyrażone przez dopełnienie); mieć długość, szerokość itp.» [SJPDor] SJPDor: w tym zn. niepoprawne, choć dość rozpowszechnione; USJP: «mieć jakąś wysokość, długość»
   • ‍ Złowiony sum mierzy ponad dwa metry. 2003 [USJP]

Zmiany semantyczne

1. «określać wielkość, odmierzać, wymierzać, mierzyć» [SStp]
2. «celować, zamierzać się» [SXVI]

1. «określać wielkość, odmierzać, wymierzać, mierzyć» [SStp]
2. «sprawdzać przystosowanie czego (ubrania, obuwia itp.) do własnej figury; przymierzać» [SJPDor]

Związki frazeologiczne

1. książk. mierzyć kogoś, coś jakąś miarą, miarką, przykładać do kogoś, do czegoś jakąś miarę «oceniać kogoś lub coś w jakiś sposób, według jakichś kryteriów» [USJP]
2. książk. zmierzyć, mierzyć kogoś wzrokiem, spojrzeniem, oczami (oczyma) (od stóp do głów) «spojrzeć, spoglądać na kogoś uważnie, badawczo, przyjrzeć się, przyglądać się komuś krytycznie, niechętnie, wrogo» [USJP]
3. mierzyć (kogo) oczyma od stóp do głów «wodzić po kim oczyma groźnie, dumnie» [SW]
4. mierzyć co (np. pokój) krokami «chodzić po czym tam i z powrotem, przechadzać się» [SJPDor]
5. mierzyć do czego, na co; mierzyć do kogo «zamierzać, kierować, celować» [SWil]
6. mierzyć kogo a. co wzrokiem, oczyma spojrzeniem (od stóp do głów) «spoglądać na kogo albo co bardzo uważnie, badawczo, przyglądać się komu krytycznie, niechętnie lub groźnie» [SJPDor]
7. mierzyć kogo oczyma; mierzyć kogo od stóp do głów «dobrze się w kogo wpatrywać, aby go poznać, przeniknąć zamiary» [SWil]
8. mierzyć kogoś, coś swoją, własną miarką, miarą «sądzić według siebie, oceniać ze swojego punktu widzenia» [USJP]
9. mierzyć objętością naczynia «wymierzać» [SW]
10. mierzyć pod strych «równo, z brzegiem naczynia » [SXVI]
11. mierzyć pole «robić jego pomiary» [SW]
12. mierzyć siły na zamiary «podejmować się czegoś bardzo trudnego, nie zważając na brak środków i możliwości» [USJP]
13. mierzyć słowa, mierzyć każde słowo «starannie dobierać słowa, mówić powoli i z namysłem» [SJPDor]
14. mierzyć z czubem, z nadsypem «tj. wyżéj niż brzegi» [SWil]
15. peryfr. brzuchem pokarm i picie mierzyć «jeść i pić ile się chce, ile się zmieści» [SXVI]
16. pewniej mierzyć, niż wierzyć «lepsza miara niż wiara» [SW]
17. pod strych mierzyć «mieć za mało» [SXVI]
18. sobą drugich mierzyć, własną piędzią wszystko mierzyć «według swego mniemania sądzić sprawy drugich» [SWil]
19. wodę (łyżką) mierzyć «robić coś na próżno, z góry zakładając niepowodzenie » [SXVI]
20. wysoko mierzyć «mieć wielkie aspiracje» [SJPDor]
21. wysoko mierzyć «mieć wielkie ambicje, aspiracje» [USJP]

Połączenia wyrazowe

1. [na co] okiem mierzyć «zwracać uwagę » [SXVI]
2. krok mierzony «krok miarowy, wymuszony» [SW]
3. mierzyć czym «przyjmując coś za wskaźnik» [SXVI]
4. mierzyć funtem, korcem, łokciem, beczką «czegoś jest bardzo dużo» [SXVI]
5. mierzyć na co «w jakiej jednostce» [SXVI]
6. przestarz. mierzony krok, chód itp. «krok, chód itp. bardzo równy, spokojny, miarowy» [SJPDor]

Przysłowia

1. Jaką miarką mierzysz, taką ci odmierzą «jak ty ludziom czynisz, tak i ludzie tobie» [SWil]
2. Jaką miarką mierzysz, taką ci odmierzą «odpłacą ci tym samym, tak ktoś cię będzie traktować, jak ty jego potraktujesz» [USJP]
3. Jaką miarką mierzysz, taką ci odmierzą. «jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie» [SW]
4. Jaką miarką mierzysz, takąć odmierzą. [SJPDor]
5. Jakąś miarką komu mierzył, ábyć odmierzono. [SXVI]
6. Każdy swoim łokciem mierzy. «sądzi po swojemu» [SW]
7. Nie zawsze uderzy, gdzie kto mierzy. [SWil]
8. Pisáno jest miły panie, Ktorą miarą będziecie mierzyć, tą wam będzie odmierzono. [SXVI]
9. Podobno Sztánkár w rozmowie Przemysłkiej nászej, indzie mierzył á indzie strzelał. «udawał, że zmierza do czego innego» [SXVI]
10. Táką miárką [...] Káżdemu tám odsypą, jáką też tu mierzył. [SXVI]

Wyrazy pokrewne

• licemiernik «faryzeusz» [SStp]
• miernictwo [SJPDor]
• mierniczy [SJPDor]
• miernik «dokonujący pomiaru ziemi» [SStp]
• miernostka [SJPDor]
• miernota [SJPDor]
• mierność [SStp]
• mierny || miarny [SW]
• mierny || mierzny [SStp]
• mierzalny [SJPDor]
• mierzać [SStp]
• mierzenie [SStp]
• mierzony [SXVI]
• mierzyciel [SW]
• mierzydło [SW]
• mierzyć [SXVI]
• odmierzać [SStp]
• odmierzyć [SStp]
• pomierzać [SStp]
• pomierzyć [SStp]
• przemierzyć [SStp]
• przymierzać [SStp]
• rozmierzać [SStp]
• rozmierzyć [SStp]
• umierzyć [SStp]
• wiekomierny [SXVI]
• zamierzać «wyznaczać granicę» [SStp]
• zamierzyć [SStp]
• zmierzyć [SStp]

Powiązane hasła

• Porównaj: miara

Autorzy: Weronika Roszkowska, Zespół -