pół

rzeczownik
psł. dekl. -ŭ- tematowa→ nieodmienny

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *(s)pol-
  3. od rdzenia pie.
    *(s)pel- [SEJPBo]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *polъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    půl
  3. ros.
    pol
  4. scs.
    polъ
  5. sch.
    pȏl
  6. słoweń.
    pọ̑ł
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. sans.
    phálati
  3. łac.
    spolium

Ewolucja formalna

  1. pie. *(s)pol-
  2. psł. *polъ
  3. stpol. pōł, [puł] (rzecz. odmienny)
  4. śrpol. pół
  5. npol. puu̯

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «jedna z dwóch równych (choćby w przybliżeniu) części całości, połowa, dimidia pars » [SStp] SXVI: «połowa, jedna z dwóch (mniej więcej) równych części, na które dzieli się jakaś całość», ESXVII-XVIII: «jedna z dwóch równych części całości», L: «połowica czego, dzieląc na dwie równe części», SWil: «część taka, jakich dwie czyni całość», SW: «połowa czego, jedna z dwóch równych części, na które całość podzielono; posp. jedna z dwóch (jakichkolwiek) części całości», SJPDor: «połowa czego, jedna z dwu równych części», USJP: «liczebnik ułamkowy; oznacza jedną z dwóch takich samych, równych części jakiejś całości; połowa»
    • ‍ Jakub Andrzejewi ręczył za wydzielenie poł dziedziny. Kościan nr 409 1409 [SStp]
    • ‍ Tedy jeden drugiemu ma ustąpić poł drogi wolnej. Zap Warsz 1548 nr 2669 1548 [SXVI]
    • ‍ W pół breta listwy poczyniono, także koło okien i koło drzwi. NiemPam 44. 1606-1608 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Ludzie żywe na poły przecinać kazała. Warg. Wal. 319 1609 [L]
    • ‍ Suknia przez pół biała, przez pół czerwona 1861 [SWil]
    • ‍ Cale pół dnia czekałem na ciebie. Troc. 1908 [SW]
    • ‍ Podążał o pół kroku za nią, gwiżdżąc jakieś sentymentalne tango pod nosem. Braun Lewanty 155 1952 [SJPDor]
    • ‍ Daj mi pół jabłka. 2003 [USJP]
  2. «śrzodek» [L] SWil: «średnia część czego, środek», SW: «środek; pas, talia»
    • ‍ chocia powiadano iż Puszkarze byli Krześcijanie przeto folgowało, bo drugie kule w poł drzewiec trafiały BielSpr 56v. 1569 [SXVI]
    • ‍ Uchwycił mię w pół, ściska, całuje. Mon. 70,62 1766 [L]
    • ‍ Ująć, schwycić kogo wpół. 1861 [SWil]
    • ‍ Tnie węża raz pod ucho, drugi raz w pół pasa. Mick. 1908 [SW]
  3. «gw. bryt w sukni, u spódnicy» [SW]
  4. «gw. obywatel, półśludnik» [SW]
    • ‍ Siedzi gospodarz w końcu stołu, suknia na nim, jak na połu. 1908 [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «jedna z dwóch równych (choćby w przybliżeniu) części całości, połowa, dimidia pars» [SStp]
  2. «śrzodek» [L]

Związki frazeologiczne

  1. (mów) o pół tonu niżej, ciszej «(mów) ciszej, nie krzycz» [USJP]
  2. mie(wa)ć [ z kim, z czym (żywotne)] na poły «mieć wspólne, tj. podobne cechy, być pod jakims względem podobnym do kogoś» [SXVI]
  3. nie (chcieć) mieć [z kim] na poły «nie chcieć mieć z kimś nic wspólnego» [SXVI]
  4. nie powiedzieć, nie usłyszeć pół słowa «nic nie powiedzieć, nie usłyszeć» [SJPDor]
  5. o poł włosa «bardzo mało, odrobinę, trochę, w najmniejszym stopniu» [SXVI]
  6. pół biedy «jako tako, niewielki; niewielki kłopot, nieduże zmartwienie» [SJPDor]
  7. pół czarnej «pół filiżanki kawy bez mleka, bez śmietanki» [USJP]
  8. przerwać komu w pół słowa, w pół zdania «nagle przerwać czyją wypowiedź, nie dać komu dokończyć zdania» [SJPDor]
  9. w pół drogi «w połowie drogi, po przebyciu połowy drogi» [SJPDor]
  10. za pół ceny «bardzo tanio, za byle co»

Połączenia wyrazowe

  1. na poły, na pół «na dwie połowice dzieląc» [L]
  2. poł kresu zbieżeć «przebyć połowę drogi do osiągnięcia jakiegoś celu» [SXVI]
  3. poł wiersza «połowa wersu, połowa jednej linijki» [SXVI]
  4. pół darmo [SJPDor]
  5. pół do piérwszéj (sc. godziny) albo: w pół do piérwszéj, drugiéj, trzeciéj etc. [L]
  6. pół na pół [SJPDor]
  7. puł księżyca, miesiąca «księżyc w końcowej fazie pierwszej kwadry lub na początku ostatniej, mający kształt połowy koła» [SXVI]

Przysłowia

  1. A u mnie w tákiejże wadze pięć tálárow, jáko u ciebie puł grosza. [SXVI]
  2. Święte to połgrzywny co grzywna z nie urość może. [SXVI]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Karolina Kiedrowska, Zespół -